|
| |
| |
| |
Scenarioschrijvers in lastige positie
Goede tijden, slechte tijden
● Gerhard te Winkel
Oppervlakkig gezien lijkt er een ‘gouden eeuw’ voor scenarioschrijvers in Nederland aangebroken. Het aantal televisiezenders is explosief gestegen. De zendtijd van de publieke omroep is uitgebreid. Twee Nederlandse films wonnen de laatste jaren een Oscar. Er lijken dus voldoende kansen voor mensen met ideeën. Maar de praktijk valt tegen. De Nederlandse filmindustrie zit in een impasse en het blijkt lastig om scenario's voor televisieprogramma's aan de man te brengen.
Volgens Jan Boerstoel, voorzitter van Buma/Stemra, een Nederlandse stichting die de belangen van schrijvers behartigt, is de situatie voor scenarioschrijvers moeilijk. Er is te weinig respect bij de omroepen en productiemaatschappijen voor het werk van creatieve mensen, vindt Boerstoel.
‘Elke productie begint met iemand die op een zolderkamertje zit en een verhaal verzint. Daar is weinig respect voor. De vergoeding die men voor schrijfwerk durft aan te bieden, is vreselijk slecht.’
Met pulp is veel geld te verdienen, stelt hij. Maar het originele werk staat onder druk. Zeker schrijvers die een artistiek kwaliteitsproduct willen maken, hebben moeite hun werk aan
Twee van de hoofdpersonen uit Goede tijden, slechte tijden
de man te brengen. Bovendien is de concurrentie moordend.
| |
Medialandschap
Het Nederlandse medialandschap is de laatste jaren ingrijpend veranderd. Met de komst van de eerste commerciële zender zijn omroepen en producenten een nieuwe weg ingeslagen. De publieke omroepen kwamen door de komst van commerciëlen als RTL 4, RTL 5 en Veronica, tegenwoordig samenwerkend in de Holland Media Groep, zwaar onder druk te staan. Ook het Zweedse bedrijf SBS betrad enthousiast de Nederlandse markt en startte twee zenders: SBS 6 en Net 5. Daarnaast is er nog Fox, met een eigen kanaal. De sportzender Sport 7 werd door onder meer mediamagnaten Joop van den Ende en John de Mol gelanceerd, maar was binnen een half jaar alweer failliet.
Aan het begin van de jaren negentig leek er zeer zwaar weer voor de publieke omroep op komst. De kijkcijfers van met name RTL 4 waren erg goed.
De verzuilde Nederlandse zendgemachtigden, samen de publieke omroep, speelden de tweede viool.
Zij hadden bovendien langzaam maar zeker het contact met hun achterban verloren. Er gingen in het Nederlandse parlement stemmen op om de commerciëlen meer ruimte en de publieke omroep minder vrijheid te geven.
Vooral de liberalen zijn een voorstander van die visie. De VVD verdedigt het vrijemarktprincipe en wil de Nederlandse verzuiling uitbannen. Maar het tij lijkt weer gekeerd. De publieke omroep wint opnieuw - voorzichtig - terrein. Fox, RTL 5 en Net 5 draaien zeer slecht. Veronica en RTL 4 hebben het moeilijk.
| |
Organisatie
Nederland heeft veel televisiezenders, dus zou het voor scenarioschrijvers een fluitje van een cent moeten zijn om hun werk te verkopen. Maar in de praktijk ligt dat helemaal anders. Dat heeft onder meer te maken met
| |
| |
de organisatie van de Nederlandse televisie. De publieke omroepen zijn makelaars in televisieprogramma's geworden. Zij kopen in het buitenland interessante series, films en documentaires. De Nederlandse productie wordt over het algemeen door onafhankelijke producenten afgeleverd.
In Nederland zijn er meer dan honderd productiebedrijven. Veel oudomroepmedewerkers hebben een eigen bedrijf opgericht en maken in opdracht van hun vroegere werkgevers programma's. Sommige medewerkers hebben programmaformules, die ze bij de publieke omroepen ontwikkeld hebben, meegenomen naar hun eigen bedrijf en produceren deze shows nu als zelfstandig ondernemer. Het mes snijdt zo aan twee kanten. De omroepen betalen de producenten een afgesproken bedrag uit. Dat is goedkoper, want de omroep hoeft geen loonkosten en premies meer te betalen. De planning, productie en het risico komen van de partner. De producenten kunnen op die manier veel geld verdienen.
De grootste Nerlandse televisieproducent is Endemol. Endemol produceert programma's zoals Philips gloeilampen verkoopt en Shell in olie handelt. Het bedrijf is beursgenoteerd.
| |
Keerzijde
Voor scenarioschrijvers heeft zo'n organisatiewijze grote gevolgen. Televisieprogramma's moeten goedkoop geproduceerd worden. Daar moet de scenarioschrijver absoluut rekening mee houden. Daarbij komt dat het aanbod van ideeën zo overstelpend is dat producenten en omroepen naar hartelust kunnen kiezen.
De NCRV, spreekbuis van protestants Nederland, kreeg in 1997 bijvoorbeeld meer dan driehonderd scenario's aangeboden. Die omroep is uitermate terughoudend met het ontwikkelen van series. Negenennegentig procent van de ingezonden ideeën heeft dan ook nooit de beeldbuis
Oppassen!!!
gehaald.
Andere relevante aspecten: een programma moet bij het imago van de omroep passen en in de planning opgenomen kunnen worden. Bovendien vinden zowel producenten als omroepen het plezierig als de scenarioschrijver zelf een regisseur zoekt en over de casting van de hoofdrolspelers nadenkt.
Sommige productiemaatschappijen willen een proefuitzending zien voor ze zich in het avontuur storten. Dat wordt niet beschouwd als een buitensporige eis van de producenten. Het hoort gewoon bij het huiswerk voor de scenarioschrijver. Wie zich niet aan die regels houdt, verkleint zijn kansen op uitzending dramatisch.
| |
Bewezen succes
Ook zenden publieke omroepen liever een programma(reeks) uit die zich in het buitenland bewezen heeft, dan dat ze veel geld en tijd steken in een nieuwe serie. Het uitzenden van een successerie als ER (Emergency Room) kost een lieve duit, maar is nog altijd veel goedkoper dan het ontwikkelen van een eigen serie. Nu moeten de publieke omroepen volgens de mediawet een bepaald percentage Nederlandse producten uitzenden. Bovendien moeten ze aandacht aan kunst en cultuur schenken. Tekenend in dit verband is de titel van een serie die tegen middernacht wordt uitgezonden: Kunst omdat het moet.
Veel omroepen kiezen dan ook de gemakkelijkste weg en kopen Nederlandse programma's in bij producenten. Deze handelswijze is echter niet goed gevallen bij de politiek. Mede daarom is de mediawet onlangs veranderd. De Nederlandse omroepen zijn nu verplicht om zelf ook een aantal programma's te maken. Tandenknarsend wordt deze maatregel geaccepteerd.
Nog steeds geldt echter dat het voor scenarioschrijvers weinig zin heeft om met een programma-idee naar een publieke omroep te stappen, want productiemaatschappijen maken over het algemeen de programma's. Bij die producenten is de kwaliteit van de series absoluut ondergeschikt aan het kostenplaatje. Televisieprogramma's komen tegenwoordig van de lopende band en artistieke of creatieve overwegingen gelden niet of nauwelijks.
| |
Pleidooi
De filosofie van de producenten kan het beste geïllustreerd worden aan de
| |
| |
Een scène uit Zwarte sneeuw
hand van de advocatenserie Pleidooi. ID-TV, de maatschappij van Harry de Winter, was verantwoordelijk voor dit product. De serie trok in Nederland veel kijkers, kreeg goede kritieken, werd aan veel landen verkocht en won nationaal en internationaal veel prijzen. Het prestige van ID-TV werd door dit programma dan ook behoorlijk opgepoetst. Pleidooi had een cast van ervaren acteurs, die het programma naar een hoog niveau tilden. De regisseur nam de tijd voor de repetities en de cameraman zorgde voor prachtige beelden. Er werd ook buiten de studio gefilmd. Dat is voor een Nederlandse serie zeer opmerkelijk, want uitermate kostbaar. Deze kostbare productiemethode werd de serie in het tweede seizoen fataal.
Producent De Winter verklaarde dat hij zeer tevreden was met de artistieke kant van Pleidooi. Maar de serie kostte zoveel geld dat het niet rendabel was om haar voort te zetten. Na twee seizoenen stierf de serie een te vroege en door de kijkers zeer betreurde dood.
Harry de Winter stelde een medewerker aan, die bij zijn volgende productie de kosten in de gaten moest houden. De Winter huurde dezelfde hoofdrolspelers en scenaristen in voor Oud geld. Deze serie scoorde wederom goede kritieken, kreeg prijzen.
Maar wederom moest worden geconstateerd dat er veel geld bij het programma moest. Dat betekende na twee seizoenen het einde van ook deze serie.
| |
Nauwelijks geproduceerd
De enorme kosten van grote producties zijn er dan ook de oorzaak van dat grote series nauwelijks meer geproduceerd worden. De NCRV heeft in de jaren negentig twee keer uitgepakt met De zomer van 1945 en Zwarte sneeuw, die beide al enige keren herhaald werden. Vooral Zwarte sneeuw was een opvallende productie. De verhaallijn was gecompliceerd en het tempo lag niet al te hoog. De opnamen van de dertien afleveringen duurden meer dan anderhalf jaar. De opnameploeg reisde door heel Europa om op locatie te filmen; aan de fotografie werd namelijk veel aandacht besteed.
Dat verloopt bij series van de commerciëlen wel anders. Ter vergelijking: in twee dagen wordt meer dan een aflevering van de populaire soapserie Goede tijden, slechte tijden opgenomen.
De NCRV werd niet moe om er in de publiciteit op te wijzen dat Zwarte sneeuw een van de duurste series was uit de geschiedenis van de Nederlandse televisie. Zulke series zijn het visitekaartje van de omroepen en mogen daarom geld kosten. Voor elk uur tv dat een omroep uitzendt, ontvangt hij een bedrag van de overheid. Dus als een serie regelmatig herhaald wordt, kan er geld terugverdiend worden.
| |
Lopende band
De meeste Nederlandse serie komen gewoon van de lopende band. In de strijd om de kijkcijfers en vooral om, het nieuwe modewoord marktaandeel maar eens te noemen, spelen soapseries een belangrijke rol.
RTL 4 scoort al jaren goed met het hiervoor genoemde Goede tijden, slechte tijden. Veronica heeft met Onderweg naar morgen een hit. SBS 6 stopt met Goudkust, maar Fox neemt de serie over. Op zich al opmerkelijk, want evenals Net 5 heeft Fox nog nooit Nederlands drama uitgezonden.
Goede tijden, slechte tijden (GTST) wordt opgenomen in een studio waarin diverse vaste locaties zijn opgebouwd. De belichting is al ingesteld. Aan de lopende band worden op één plek de scènes voor de afleveringen van een hele week geschoten. Daarna gaan de opnames op een andere plek verder.
Het bedrijf, dat het scenario voor GTST en Onderweg voor Morgen maakt, werkt als een fabriek. Er zijn medewerkers die de verhaallijn ontwikkelen. Zij verdelen het verhaal in scènes en zorgen dat elke acteur en elke scèneschrijver voldoende werk krijgt. Daarna wordt de scène geschreven. Het script loopt ongeveer drie weken op de uitzending voor. Op deze manier worden belangrijke kosten bespaard.
| |
Beperkingen
Hoewel het genre comedy (komische tv-reeks) populair is in Nederland, heeft de scenarioschrijver ook in dit genre te maken met beperkingen. Veel omroepen hebben een voorkeur voor
| |
| |
bewerkingen van buitenlandse successen. Series die al bewezen hebben dat het publiek ze waardeert, zijn een veilige investering. Vrienden voor het leven, Het zonnetje in huis en Samsam zijn op Engelse en Australische series gebaseerd. Ze worden bewerkt en aan de Nederlandse situatie aangepast. Daarna worden ze meestal met veel succes op de televisie vertoond. Opvallend is dat de drie genoemde series volgens een vast stramien geschreven zijn. Het aantal locaties is beperkt tot drie of vier. Het aantal spelers is klein om de productiekosten maar zo laag mogelijk te houden. Op die manier kunnen er prettige winsten op comedy gemaakt worden. Een scenarioschrijver die in de Nederlandse omroepwereld een bijzondere plaats inneemt, is Chiem van Houweninge. Hij schreef samen met Alexander Pola Zeg 'ns AAA. Dat was tot voor kort de langstlopende serie in Nederland. Het record is nu in handen van Oppassen!!!, dat ook door Van Houweninge geschreven wordt. Hij maakt deze serie samen met zijn vrouw Marina.
Van Houweninge schríjft de serie niet alleen, maar produceert ze ook. Zijn bedrijf levert kant-en-klaar-werk af bij de VARA, vanouds de socialistische omroep van Nederland.
| |
Cultuur op tv
De omroep die het meest aan kunst en cultuur doet, is jongerenomroep BNN, het geesteskind van Bart de Graaff.
‘Tot mijn verbazing hoorde ik dat we veel meer kunst en cultuur uitzenden dan andere omroepen. We zitten ruim boven het verplichte percentage’. verklaarde De Graaff. ‘Ik heb heel hard gelachen toen ik dit bericht kreeg.’
De verbazing van De Graaf is niet verwonderlijk. Weinig kijkers zullen bij het aanschouwen van de uitzending van BNN, zondagavond om 21.00 uur op TV2, het gevoel krijgen dat ze verwend worden met een zware dosis kunst en cultuur.
BNN maakt weliswaar veel eigen
Vrienden voor het leven
programma's, maar specialiseert zich in satire en lompe humor. Satire telt voor de Nederlandse wet als kunst. Zelfs satires op het niveau van BNN. Een indruk van de humor van De Graaff: in een dierenprogramma zit een quiz met getekende dieren. Eén vraag luidt: ‘Is dit een karekiet of een karekut?’ De animatie laat niét de bekende vogel zien. Bij BNN liggen kansen voor scenarioschrijvers, maar niet iedereen zal in die sfeer en bij die humor passen.
| |
Nederlandse film
Al meer dan tien jaar, eigenlijk sinds het vertrek van Paul Verhoeven naar Hollywood, gaat het slecht met de Nederlandse film. Dat lijkt een paradox, want Nederland won in de jaren negentig twee keer een Oscar voor de beste buitenlandse film: Antonia van Marleen Gorris en Karakter van Mike van Diem.
Erg succesvol waren deze films in de bioscoop niet; een lot dat ze met veel Nederlandse films delen. Antonia werd door de critici afgeslacht. Bij de kassa bleef het angstwekkend stil. Ook voor Karakter was er geen publiek.
Nederlandse films halen de laatste jaren zelden de bioscoop. Als ze al vertoond worden, dan komt er niet veel publiek kijken. Typerend is dat de kinderfilm Abeltje afgelopen jaar meer dan de helft van de bioscoopkaartjes, die voor Nederlandse films gekocht werden, opslokte. Abeltje is dan ook een bewerking van een boek van Annie M.G. Schmidt, de enige (inmiddels overleden) Nederlandse schrijfster met succes in het theater, op tv en in de bioscoop.
Nieuwe scenarioschrijvers krijgen in de bioscoop weinig of geen kansen. De VPRO heeft zelfs een serie in het leven geroepen waarvoor scenarioschrijvers hun script op kunnen sturen. Elk jaar worden dan vijf korte films geproduceerd. Maar dat initiatief is een druppel op een gloeiende plaat. Verder komen Nederlandse scenarioschrijvers nauwelijks aan de bak.
| |
| |
|
|
Auteursrechtelijk beschermd
