Neerlandia. Jaargang 103

[p. 17]

Politiek
Over halsstarrigheid en ‘Hollandse vingertjes’
200 jaar Buitenlandse Zaken
● Kees Middelhoff

Het tweehonderdjarig bestaan van het Ministerie van Buitenlandse Zaken was aanleiding om een uiterst leesbaar boekwerk uit te geven. 200 Jaar Ministerie van Buitenlandse Zaken werd door verschillende auteurs samengesteld en is met veel fantasie uitgegeven. Neerlandia bespreekt dit boek en toont ook de visie van De Beaufort, minister van Buitenlandse zaken rond de eeuwwisseling.

De staf van het Nederlandse gezantschap te Peking in 1919, kort voor de aanbieding van de geloofsbrieven door W.J. Oudendijk.

Vanwege de herdenking van de Vrede van Westfalen is menigeen zich bewust geworden van het feit, dat de in 1648 in Münster erkende Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden maar een vreemde eend was in de toenmalige Europese bijt. Overal waren, rondom die republiek, monarchieën die zich tot absolute monarchieën ontwikkelden. Dat gold vooral voor Frankrijk.

Die wat eigenwijze plaats in West-Europa heeft er mede toe geleid, dat die Republiek pas in 1798 een eigen Ministerie van Buitenlandse Zaken kreeg. Met veel ‘Heil en Broederschap aan alle Burgers’ werd in de grondwet aangekondigd, via een volksreferendum (!), dat ‘door het Uitvoerend Bewind een Agent van buitenlandse Betrekkingen werd aangesteld op eene jaarwedde van negenduisend Guldens’, die ‘in naam des Bataafschen Volk’ zijn werk moest verrichten.

Basis voor bestuursapparaat

Het is in die Bataafse en aansluitend Franse tijd dat de basis is gelegd voor het bestuursapparaat in de constitutionele monarchie (koning Louis Napoleon!), zoals wij die nu kennen. In die tweehonderd jaar valt ook de periode 1815-1830, toen Willem I plaats zocht voor zijn, Europees gezien middelgrote, Koninkrijk der Verenigde Nederlanden. Hij had vooral aandacht voor zijn verhouding met Frankrijk, dat vanaf 1815 buur geworden was, en dit terwijl in de buitenlandse politiek van de Republiek (stadhouder Willem III) het motto juist was: ‘Frankrijk als goede vriend, maar niet als buur!’. In de ogen van onder anderen staatsman Metternich is Willem I er niet in geslaagd om dat Verenigde Koninkrijk bijeen te houden: ‘Als Willem I had geweten hoe je in België regeert, dan zou hij het vandaag nog hebben bezeten. Maar deze koning behoort tot het mensensoort dat (...) niets leert; met zulke mankementen verliezen mensen hun troon.’

Halsstarrigheid

De samenstellers van het boek hadden op dit punt ook de minister van Buitenlandse Zaken Willem-Hendrik de Beaufort kunnen citeren die in 1900 in zijn dagboek aantekende: ‘De geschiedenis levert de bewijzen, dat er enkele eigenschappen zijn in het Nederlandsch volkskarakter, die het staatkundig samengaan met personen van andere nationaliteit belemmeren (...) door een zeker gemis aan buigzaamheid om niet te zeggen halstarrigheid.’

Het jubileumboek illustreert dit laatste o.a. door te wijzen op het pikante verschil in huisvesting van het ministerie 1815-1830. In Brussel het vorstelijke hoekpand Wetstraat

[p. 18]

Nederlandse en Duitse delegaties na afloop van de sluiting van een handelsverdrag op het Ministerie van Economische Zaken, 15 december 1933.

16, tevens ambtswoning. In Den Haag betrok men een gedeelte van een pand aan het Buitenhof: dat de minister, Van Hogendorp, vlakbij woonde (Kneuterdijk 6) spaarde een ambtswoning uit!

Anti-Nederlandse stemming

Het gedenkboek gaat vrij uitvoerig in op de verhouding Nederland-België rond en na de Eerste Wereldoorlog (1914-1918). Er is vooral veel aandacht voor het Belgische verwijt dat Nederland in 1914 aan Duitsland medewerking zou hebben verleend bij de opmars naar België. Daardoor werd toen in België ‘een uitgesproken anti-Nederlandse stemming geschapen’.

De samenstellers wijzen erop dat dit anti-Nederlandse gevoel in België bevorderd werd ‘door de teneur van de berichtgeving in de Nederlandse pers (...) die niet bepaald Belgisch gezind was’. ‘De Rotterdamse Courant (nu NRC Handelsblad) moet beseffen dat zij een grote verantwoordelijkheid op zich laadt.’ Die publicaties in Nederland en België waren toen voor Buitenlandse Zaken aanleiding tot het organiseren van een eigen pers- en voorlichtingsdienst. In dit kader bieden de Memoires van De Beaufort meer informatie dan het gedenkboek. Zo is het opvallend dat De Beaufort in 1914 al zijn zorg neerpende dat België bij de vredesonderhandelingen wel eens een beroep op Nederland zou kunnen doen voor ‘uitbreiding van Belgisch grondgebied richting Limburg en Staats-Vlaanderen.’ Maar hij noteerde in augustus 1914 ook: ‘Zal het nageslacht niet vragen: Nederland had België te hulp moeten komen?’

In het Frans toegesproken

Het is jammer dat in het gedenkboek nergens wordt verwezen naar het omstreden neutraliteitsgevoel in Nederland met betrekking tot de Vlaamse Beweging, terwijl in de aantekeningen van De Beaufort voldoende aanknopingspunten te vinden zijn. Zo bekritiseerde hij Abraham Kuijper, omdat deze politieke voorman zich in 1905 ‘teveel bemoeide met de Vlaamsche Beweging.’ Van de andere kant had hij kritiek op het ministerie omdat, nota bene op het Algemeen Nederlands Congres van 1904 in Deventer, Wilhelmina ‘Vlamingen in het Fransch toesprak (...), onbegrijpelijk dat de omgeving haar niet beter op de hoogte heeft gebracht.’

Het gedenkboek gaat uitvoerig in op de ‘kwetsbare’ betrekkingen met Duitsland: de angst dat de Duitse eenheidsbeweging van Bismarck zich ook tot in Nederland zou uitstrekken. Men was na de Duitse overwinning op Frankrijk (1870) bevreesd voor ‘een sterke penetratie in het Nederlandse bankwezen’, voor ‘de opbouw van de Nederlandse industrie o.l.v. de Duitsers’ en voor ‘het groeiende Duitse aandeel in de Nederlandse scheepvaartmaatschappijen’. Het is boeiend te lezen hoe Nederland zich na de Eerste Wereldoorlog tegen het Verdrag van Versailles heeft verzet dat voor Duitsland een wurgend effect had. Het is ook opvallend dat Buitenlandse Zaken, vóór 1940, angstig was dat de Nederlandse pers te negatief zou schrijven over Hitlers nazisme. ‘Die geluiden verstomden nadat (...) op aandrang

ANV ingeschakeld
Het Algemeen-Nederlands Verbond werd aan het einde van de negentiende eeuw ingeschakeld door het Ministerie van Buitenlandse Zaken om de perscontacten die het Verbond had met zijn buitenlandse afdelingen. Dit was een eerste aanzet van Buitenlandse Zaken om publiek en pers in het buitenland informatie te verschaffen. Het was de bedoeling de Nederlandse identiteit hiermee tot uitdrukking te laten komen.