Neerlandia. Jaargang 103

[p. D17]

Verkiezingen in Duitstalig België
Van annexatie via assimilatie tot autonomie
● Hubert Jenniges

Sinds het Verdrag van Versailles (1919), waarmee de inlijving van de voormalige Duitse districten (Kreise) Eupen en Malmedy bij het Koninkrijk België bezegeld werd, zijn verkiezingen voor parlementaire vergaderingen in dit gebied steeds iets bijzonders geweest. Wie de huidige situatie in deze streek van rond zeventigduizend inwoners met Duits als moedertaal wil beschrijven, moet de ontwikkeling ervan, met haar talrijke ideologische en politieke conflicten, van naderbij bekijken.

Reeds de eerste stembusgang van de Duitstaligen in hun nieuwe staat, in 1925, was een valse start. Deze eindigde met een bittere ontgoocheling, toen de kandidaat van de Duitstaligen, die voorstander was van een vrij referendum in Eupen-Malmedy, ondanks een overweldigende meerderheid van tachtig procent van de stemmen, niet naar de Belgische amer kon gaan. Dat lag aan het ingewikkelde Belgische kiessysteem met zijn lijstenverbindingen. Deze gebeurtenis had de oprichting van een lokale regionalistische partij tot gevolg.

Geen wonder dat de opeenvolgende verkiezingen tijdens het interbellum in Eupen-Malmedy door een alsmaar scherpere ideologische strijd werden gekenmerkt, vooral toen na 1933 de pro-Duitse beweging, die in de meerderheid was, in toenemende mate in het vaarwater van het nationaal-socialisme terechtkwam.

Die radicalisering in het politieke landschap had tot gevolg dat bij de eerste verkiezingen na de oorlog (1946) in Duits-België zevenduizend kiezers minder geteld werden dan bij de laatste vooroorlogse verkiezingen van 1939. Het betreft

[p. D18]

De RDG geeft een brochure uit over haar werking en functioneren

hier praktisch een vierde van de kiesgerechtigden, dat ten gevolge van de repressie niet langer waardig werd geacht aan deze democratisch-politieke handeling bij uitstek deel te nemen. Die harde zuivering van de eerste jaren na de oorlog legde van verkiezing tot verkiezing een zware hypotheek op de relatie van de Duitstaligen tot hun Belgische staat.

Een eigen plaats

Van verkiezing tot verkiezing kreeg echter ook het regionaal-politieke bewustzijn steeds vorm. Dit kreeg steeds weer nieuwe impulsen door het succesvolle streven naar emancipatie van de Vlamingen.

Na de staatshervorming van 1970 bereikte dit bewustzijn een voorlopig hoogtepunt met de oprichting van een nieuwe politieke groepering. De autonomistische Partei der deutschsprachigen Belgiër werd vanaf 1971 de voortrekker van de Duitstalige eis tot autonomie.

Het resultaat van die ontwikkeling is vandaag de integratie in een institutioneel bouwwerk, waartegen, naar gelang van de generatie, met schuchtere terughoudendheid (volgens het motto ‘een verbrand kind schuwt het vuur’) of, integendeel, met een klaar begrip voor autonomie en nieuwe eisen wordt aangekeken.

De plaats die Duits-België in de nieuwe federale staatsstructuur als autonome gemeenschap met een eigen parlement en een eigen regering inneemt, is weliswaar niet voor iedere Duitstalige burger bij voorbaat duidelijk. Daarvoor blijft de afhankelijkheid tegenover de oppermachtige Franstalige partner en tegenover de Waalse gewestelijke instellingen te groot.

Toch was het streven naar culturele en communautair-politieke zelfstandigheid op het eerste gezicht de moeite waard: sinds 1974 worden immers de 25 leden van de in 1973 opgerichte Raad van de Duitse Cultuurgemeenschap rechtstreeks verkozen.

Later werd die Raad, na de overdracht van sociale en persoonsgebonden bevoegdheden, omgevormd tot de Raad van de Duitstalige Gemeenschap, wellicht het kleinste parlement in de Westerse democratieën. Voeg daarbij sinds 1983 een net zo kleine regering van drie ministers, die de uitvoerende macht in de domeinen cultuur, sociale zaken, media, en - van groot belang voor een minderheid! - onderwijs vormt. In een klein, overzichtelijk gebied is dat een groot voordeel, maar tegelijk, wegens de ruimtelijke beperktheid en de daaruit voortvloeiende politisering, ook een uitdaging voor de democratie. Bovendien beknelt de inbedding van de Duitstalige gemeenschap in het Waalse gewest de ontplooiingsmogelijkheden van de nagestreefde autonomie.

Het feit dat het Duitstalige regionale parlement in 1974 als eerste insteiling van het federale België in geheime verkiezingen werd verkozen, was overigens een première: daarmee kreeg de Duitstalige gemeenschap de rol van koploper bij de uitbouw van een gefederaliseerd België.

Vijf stembiljetten

Ook bij de aanstaande verkiezingen van 13 juni blijkt die uitzonderlijke positie van de Duitstalige gemeenschap. De stemgerechtigde burger zal dan met liefst vijf stembiljetten in het kieshokje staan. Hij zal de leden van de Belgische senaat verkiezen, weliswaar slechts binnen de Waalse kieskring; hij kan zijn stem geven aan een kandidaat voor de Kamer van volksvertegenwoordigers, weliswaar opnieuw niet voor zijn eigen gebied, maar enkel binnen het Franstalige kiesdistrict Verviers; hij kan, eveneens uitsluitend voor het Franstalige kiesdistrict, mede over de leden van de Waalse raad beslissen. Volledig autonoom kan hij echter in een eigen kiesdistrict de Duitstalige Europarlementariër en de 25 leden van zijn eigen Duitstalige gemeenschapsraad verkiezen. Die verschillende kieshandelingen illustreren dus tegelijk afhankelijkheid en zelfstandigheid

[p. D19]

van het stemgebeuren. Zoals in vele domeinen van het openbare leven liggen hier autonomie, zelfbeschikking, afhankelijkheid en bevoogding dicht bij elkaar; maar ook vazallentrouw en politieke toegevingen, wil men een verkiesbare plaats in het Waalse kamp krijgen.

Partijen in de schaduw

Aan deze verkiezingen doen vijf partijen mee, met verschillende kansen op succes en met verschillende eisen. Al die partijen, met uitzondering van de Partei der deutschsprachigen Belgier (PDB), staan in de schaduw van een zogenaamde nationale partij. Het zijn:

-	de christen-democratische Christlich-Soziale Partei (CSP), een loot van de PSC en helemaal in de structuur van deze partij geïntegreerd;
-	de Sozialistische Partei (SP), waarvan belangrijke vertegenwoordigers ook in het hoogste bestuursorgaan van de Parti Socialiste zitting hebben;
-	de liberale Partei für Freiheit und Fortschritt (PFF), die mee-ageert met het verbond PRL-FDF;
-	en ten slotte de groene lijst ECOLO, die eveneens heel sterk in haar Waalse zusterpartij is geïntegreerd;
-	hierbij komt nog de nieuwkomer VIVANT, ook met Belgisch-nationale wortels.

Als authentiek-regionale politieke partij bestaat enkel de PDB, ook al onderhoudt zij enge contacten met de Volksunie.

Bij de verkiezingen voor de senaat maakt geen enkele partij, voorzover zij al kandidaten op de lijst zet, een kans. In Franstalig België zijn er immers te weinig plaatsen voor de rechtstreeks verkozen senatoren. Nochtans kan de Duitstalige gemeenschap erop rekenen dat een ‘gemeenschapssenator’, zoals die door de grondwet is gewaarborgd, wordt benoemd. Deze wordt na de coalitievorming in de Duitstalige raad aangewezen. Tijdens de voorbije legislatuur kwam die senaatszetel de christen-democraten toe, die ook de sterkste fractie in het gemeenschapsparlement vormen.

Haast even problematisch is de verkiezing van een Duitstalige vertegenwoordiger in de (federale) kamer, zeker nu het aantal volksvertegenwoordigers in het district Verviers tot vier mandaten werd teruggebracht. De tweede plaats van de huidige PSC-volksvertegenwoordiger Albert Gehlen is helemaal niet verzekerd.

Interessanter beloven de verkiezingen te worden met betrekking tot een Duitstalige zetel in het Waalse parlement (parlement van het Waalse gewest) in Namen: hier bestaat immers de gegronde hoop één of zelfs meer vertegenwoordigers naar de gewestelijke vergadering af te vaardigen. Hiervoor bepalend is de toekenning van een verkiesbare plaats op een van de traditionele Franstalige lijsten, PSC, PRL of PS, en die plaats zou bij het tellen van de stemmen op 13 juni uiteindelijk de tweede plaats kunnen blijken te zijn. Bij de genoemde partijen wordt die tweede plaats op de lijst dan ook - volgens recente informatie - door een Duitstalige kandidaat bezet.

Het mandaat van een Duitstalige Europarlementariër is gegarandeerd, omdat het Duitse taalgebied voor die stembusgang een gesloten kiesdistrict vormt. Naar alle waarschijnlijkheid zal de sterkste partij van het gebied, de partij van de christen-democraten (CSP), haar huidige vertegenwoordiger Mathieu Grosch opnieuw naar Straatsburg kunnen afvaardigen.

Blikvanger: de gemeenschapsraad

Het eigenlijke belang van deze verkiezingen ligt echter zonder twijfel in de hernieuwing van de Raad van de Duitstalige Gemeenschap (RDG). Bij de laatste RDG-verkiezingen op 21 mei 1995 behaalde de CSP ongeveer 36 procent van de stemmen en vormde zo met tien mandaten de sterkste partij in de Duitstalige gemeenschap. Men rekent nu echter op een licht verlies van de christen-democraten, hetgeen aan een verschijnsel van sleet en ook aan de politieke immobiliteit van de CSP wordt geweten. In elk geval zal deze partij met haar ‘zwaargewichten’ Manfred Schunck, voorzitter van de Raad, en Joseph Maraite, minister-president, de kiescampagne in grote mate bepalen.

Ook bij de socialisten treedt een zwaargewicht, minister Karl-Heinz Lambertz, in de arena. Op grond van haar beslissende machtspolitieke rol binnen de regering van het Waalse gewest in Namen zal die partij, die met de CSP in de coalitie zit, ook bij de volgende regeringsvorming in Eupen van doorslaggevend belang zijn. Bij de verkiezingen van 1995 behaalde de SP vier zetels in de RDG; zij hoopt nu op lichte winst, vooral ook omdat zij buiten de corruptiesfeer meent te staan, die haar grote broer, de PS, in Wallonië al jaren omgeeft en tactisch verzwakt.

Het is onzeker of de liberalen (PFF) hun huidige aandeel van vijf mandaten en twintig procent van de stemmen in Duits-België zullen kunnen verhogen, vooral omdat hun oppositierol in de RDG weinig overtuigingskracht had en zij wellicht in 1995 hun plafond bereikt hebben. Hun sterkte lag in de voorbije vier jaren weliswaar in constructieve kritische concepten voor een nieuwe financiering van de Duitstalige gemeenschap en in alternatieve voorstellen voor het onderwijs. Men kan zich echter de vraag stellen of zij met die thema's hun traditionele kiezerspotentieel zullen kunnen uitbreiden en vergroten. ECOLO behaalde in 1995 13,8 procent en drie zetels. Deze formatie beschouwt zich niet als een traditionele partij, maar als een beweging die nieuwe wegen zoekt om de bevolking bij de beslissingsprocessen te betrekken. Wat ECOLO echter mist, is een duidelijk standpunt over een verdere

[p. D20]

uitbouw van de gemeenschapsautonomie voor de Duitstaligen.

In dat opzicht trekt de PDB met duidelijke, autonomistische ideeën naar de strijd. Deze gebiedsgebonden partij zit sinds 25 jaar in de oppositie. Vier jaar geleden ging zij met de jeugdpartij JUROPA een verbond aan dat echter geen succes is gebleken: zij behaalde met 13,6 procent van de stemmen net drie zetels in de RDG. Voor het eerst in de geschiedenis worden twee lijsten overigens door vrouwen getrokken: het zijn Dorothea Schwall-Peters voor de PDB en Christa Schaus-Benker voor ECOLO.

Een vierde gewest?

De verdere uitbouw van de staatshervorming is bepalend voor de toekomstige ontwikkeling van de Duitstalige gemeenschap in Oost-België. De kleine politieke wereld in Eupen en St. Vith kijkt met grote belangstelling naar de voor 1999 geplande staatshervormingsronde. Een basis voor een toekomstige oriëntering, die eventueel op de vorming van een vierde gewest kan uitdraaien, zijn informatieve contacten van vooraanstaande RDG-leden met het Vlaams parlement en ook de soms moeilijke gesprekken van de regering van de Duitstalige gemeenschap met de gewestregering in Wallonië over de overdracht van en de medeverantwoordelijkheid voor regionale bevoegdheidsmateries.

Fundamenteel in dat verband is een door de RDG op 26 oktober 1998 (met uitzondering van de ECOLO-vertegenwoordigers) aangenomen nota, waarin principieel wordt uitgegaan van een gelijke behandeling van de Duitstalige gemeenschap bij toekomstige bevoegdheidsuitbreidingen. De overname van regionale bevoegdheden staat thans centraal bij de onderhandelingen met het Waalse gewest. Het betreft onder meer ruimtelijke ordening, omdat deze van uitzonderlijk belang is voor de identiteitsvorming van de Duitstalige



gemeenschap. Daarnaast gaat het om de werkgelegenheidspolitiek, waarbij de uitzonderlijke grenssituatie van het Duitse taalgebied en de invloeden daarvan op de arbeidsmarkt worden benadrukt. Zo wijkt bijvoorbeeld het werklozenpercentage sterk af van de gemiddelde waarden in Wallonië.

Men moet hierbij vooral ook aan de mobiliteit van de Duitstalige arbeidskrachten denken, en aan de mogelijkheden die het werkaanbod in de Bondsrepubliek Duitsland en in Luxemburg betekenen.

De overheveling van provinciale bevoegdheden, zoals die nu geëist wordt, kan werkelijk baanbrekende gevolgen hebben: er is immers een vrij grote bevoegdheidsoverlapping en zo kan men ook aan het veelgeprezen subsidiariteitsbeginsel voldoen. Die eis heeft allereerst financiële gevolgen: ongeveer vijfhonderd miljoen zou zo immers van Luik naar Eupen kunnen overgaan. Maar daarnaast heeft deze eis ook een ideële betekenis, aangezien hier de al vroeg door de PDB uitgesproken, maar steeds weggehoonde slogan ‘Los van Luik’ uiteindelijk in praktijk zou worden gebracht.

De in de RDG-nota geformuleerde eis tot overdracht van de gewone administratieve controle op de gemeenten en de toekenning van de constitutieve autonomie is potentieel problematisch: hierdoor zou immers de gelijkheid tussen de gemeenschappen volledig worden. Ook de wens van de RDG om zowel op federaal niveau (kamer en senaat), als op gewestelijk niveau (Waals parlement) een gewaarborgde vertegenwoordiging voor de Duitstaligen te krijgen, zal zeker op grondwettelijke bezwaren stuiten. Een eigen kiesdistrict met enkel één verkiesbare of verkozen vertegenwoordiger is immers in tegenspraak met het proportionaliteitsprincipe bij verkiezingen.

De hiervoor genoemde eisen passen in de staatspolitieke ontwikkeling. Zij getuigen van de lange weg die sinds de annexatie via de assimilatie tot het huidige autonomiedenken is afgelegd.

Grensoverschrijdend regionaal streven

Het verlanglijstje van de Duitstaligen is zoals blijkt erg lang. De realisatie ervan, vooral op de punten waarvoor een grondwetswijziging noodzakelijk is, zou lang op zich kunnen laten wachten. Zou aan het einde van deze ontwikkeling een vierde gewest kunnen staan? Of vormt zich uiteindelijk in dit overgangsgebied, dat tussen oude taal- en cultuurgrenzen en kunstmatig geschapen staatsgrenzen gekneld ligt, geleidelijk aan een regio die samen met haar natuurlijke partners in Nederland, het Rijnland en Luxemburg opnieuw haar reeds duizend jaar oude historische rol van ‘Europees kernland’ mag spelen? Hiertoe kunnen de samenwerkingsakkoorden die de Duitstalige gemeenschap reeds afgesloten heeft of nog nastreeft met Wallonië, Vlaanderen, Nederland, Luxemburg, de aangrenzende Duitse deelstaten, en met diverse regionale corporaties en structuren, een waardevolle bijdrage zijn.

Hubert Jenniges is historicus en gewezen hoofd van de binnenlandse redactie van de Belgischer Rundfunk te Brussel.