Neerlandia. Jaargang 103

[p. 8]

Taal
Engelse ziekte in de Nederlandse museumwereld
● Wim van Heugten

Nederlandse musea besteden steeds meer tijd en geld aan Engelse vertalingen van tentoonstellingscatalogi. De laatste tijd lijkt het zelfs mode uitsluitend Engelstalige catalogi uit te geven. De overwegingen hierbij blijken niet altijd rationeel. Soms ontkomt men niet aan de indruk dat musea zich laten leiden door een bevlogen roeping om naast het uitdragen van het eigen kunsterfgoed ook de Engelse taal te bevorderen. En wel - en dat is in tijden van bezuinigingen en inkrimpende budgetten opvallend - op kosten van de Nederlandse belastingbetaler en de meerderheid van de bezoekers.

Bij de uitgave van een tentoonstellingscatalogus hanteert men terecht het argument dat men een zo groot mogelijk publiek wil bereiken. En dus dient de catalogus in het Engels te verschijnen. En juist bij dat ‘dus’ zijn vraagtekens te plaatsen. Allereerst komt de vraag op of de groep buitenlandse, niet-Nederlandstalige, bezoekers wel zo groot is. En wat noemt men groot? Gaat het dan over tien, twintig of dertig procent van de bezoekers? Vergelijkt men de situatie met bijvoorbeeld Keulen of München, waar men toch ook kan bogen op een respectabele reeks tentoonstellingen van internationale allure, dan vallen grote verschillen op. Uit het feit dat men daar spaarzaam is met Engelse vertalingen, zou men kunnen afleiden dat de groep internationale Ausstellungsbummler die alle grote tentoonstellingen bezoeken, geringer is dan verwacht. De overgrote meerderheid van bezoekers komt blijkbaar uit eigen land. In ieder geval krijgen de eigen bezoekers (en tevens belastingbetalers) daar een catalogus in hun eigen taal. Dat het Duitse taalgebied aanzienlijk groter is dan het Nederlandse, speelt maar een geringe rol. Wat bij tentoonstellingen telt, zijn de bezoekersaantallen. En een tentoonstelling in Keulen trekt niet zes keer meer bezoekers dan in Utrecht of in Amsterdam, omdat het taalgebied zes keer groter is.

Duitse museumwereld

Een ander veelgehoord argument is dat men de catalogi speciaal in het Engels uitgeeft voor de internationale vakwereld. Ook dit lijkt betwistbaar. Immers, de oplage van de internationale vaktijdschriften is gering, wanneer men die met die van tentoonstellingscatalogi vergelijkt. Men kan zich bovendien afvragen of alle, meestal zeer uitgebreide, tekstbijdragen in deze catalogi van wezenlijk belang zijn voor de vakliteratuur. En bereikt men met wetenschappelijke teksten in een catalogus wel het grote publiek dat men op het oog heeft?

En de vakmensen? Enkele jaren geleden was er in Utrecht een tentoonstelling over middeleeuwse Nederlandse miniatuurkunst, waarbij een Engelstalige catalogus verscheen. Kennelijk werd een groot gedeelte van het internationale publiek en van de vakwereld hiermee niet bereikt. Een Duitse uitgever zag er namelijk brood in ook een Duitstalige catalogus op de markt te brengen.

Vast staat inmiddels dat de Duitse musea de Nederlandse argumentatie voor Engelstalige catalogi óf niet hanteren óf aanmerkelijk minder belangrijk vinden. En dat terwijl men toch mag verwachten dat ook Duitse kunsthistorici in de internationale vakliteratuur willen publiceren.

Uit de vergelijking met Duitsland is dus grosso modo af te leiden dat bij de argumentatie van de Nederlandse musea veel vraagtekens te plaatsen zijn. Maar er zijn ook financiële argumenten aan te voeren. Wegen de extra kosten voor vertalingen en tekstaanpassingen wel op tegen de ver-

[p. 9]

onderstelde voordelen? En is het zo vanzelfsprekend dat de Nederlandstalige bezoekers daaraan moeten meebetalen?

Het financiële aspect

Want dit vertaalaspect is een ander zwak punt. Immers, op een bepaald tijdstip in de voorbereidingsfase liggen de catalogusteksten klaar. Het aantal Engelstalige auteurs, dat aan de grote tentoonstellingen in Nederland meewerkt, is doorgaans gering. En de Engelstalige teksten van Nederlandse en anderstalige auteurs dienen meestal drastisch bewerkt te worden door een editor. Het komt er doorgaans op neer dat de meeste teksten in het Nederlands beschikbaar zijn, eventueel als ‘oertekst’ in de bureauladen van de medewerkers. Er ligt dus feitelijk een complete Nederlandstalige catalogus in manuscript gereed, die eigenlijk alleen maar gedrukt hoeft te worden. Maar dat gebeurt niet. Neen, met veel arbeidstijd en tegen hoge kosten wordt een Engelstalige vertaling gemaakt die zijn weg naar de drukker vindt.

Zoals gezegd staat niets een uitgave van een Nederlandstalige catalogus in de weg. aangezien het manuscript beschikbaar is. In een aantal gevallen zal blijken dat bij uitgave van een Engelstalige en een Nederlandstalige catalogus de laatste mogelijk zelfs goedkoper is. In de verkoopprijs van de Engelse versie zouden immers de vertaal- en editorkosten en de kleinere oplage verdisconteerd worden. In de Nederlandse versie werkt de grotere oplage en het ontbreken van vertaalkosten gunstig door. De oplage zou gebaseerd moeten zijn op het te verwachten aantal Nederlandstalige en anderstalige bezoekers.

Een soortgelijke redenering gaat ook op voor meertalige catalogi. Zeker in het verleden, toen de technische mogelijkheden verbonden met reproductie van kleurenafbeeldingen en de daarmee samenhangende kosten beperkt waren, waren dergelijke catalogi een oplossing. Nu de druktechnische mogelijkheden enorm veel groter en het produceren goedkoper zijn geworden, is die noodzaak grotendeels vervallen. Men kan zich dus afvragen of men de meerderheid van de lezers nog kan opzadelen met een door vertaalkosten onnodig duurdere meertalige catalogus.

Kern van de zaak

En hiermee raken we de kern van de zaak. Is het wel zo vanzelfsprekend dat het overgrote aantal van Nederlandstalige museumbezoekers geacht wordt een oorspronkelijk in het Nederlands geschreven tekst in Engelse vertaling te lezen en ook nog direct (via de duurdere catalogus) en indirect (via de subsidies uit de algemene middelen) te worden aangeslagen voor de vertaalkosten? Een op zijn zachtst gezegd merkwaardige gang van zaken die onze buren in Duitsland met hun Duitstalige catalogi blijkbaar bespaard blijft. Wat hebben we als Nederlandstalige cultuurliefhebbers toch misdaan dat we zo behandeld worden door de behoeders van ons eigen cultureel en kunsthistorisch erfgoed?

●

Dr. Wim van Heugten is oud-redacteur van Neerlandia.