Neerlandia. Jaargang 103

(1999)– [tijdschrift] Neerlandia– rechtenstatus



[pagina 23]
Zuid-Afrika Impressies uit Zuid-Afrika ● Frits Kat Een bezoek brengen aan Zuid-Afrika werd zeer lang gezien als een verkapte of openlijke ondersteuning van het apartheidsbewind. Het regiem diende geboycot te worden en Zuid-Afrikaanse producten zoals de Outspansinaasappel dienden uit solidariteit niet gekocht te worden. Nu de apartheid tot het verleden behoort, is een reis naar Zuid-Afrika weer een politiek correcte daad geworden. Veel mensen, die normaal gesproken zelf hun vakantie regelen en met een huurauto in eigen tempo door het landschap toeren, hebben problemen met Zuid-Afrika. De criminaliteitscijfers zijn zo verontrustend hoog dat het per huurauto bereizen van Zuid-Afrika als een té groot risico beschouwd wordt. In de paar weken die ik in Zuid-Afrika doorgebracht heb, viel bij lezing van de Afrikanerpers wel op dat er een aantal keren artikelen gewijd waren aan blanke Zuid-Afrikanen, die geëmigreerd waren naar Australië, Nieuw-Zeeland en Canada. Op de vraag naar het motief van hun emigratie kwam steeds de criminaliteit naar voren. Ze wilden dat hun kinderen konden opgroeien in een veilige omgeving. Veiligheidshalve heb ik dus maar gekozen voor een groepsreis met een grote mate van persoonlijk in te vullen tijd. De reis begon in Kaapstad en eindigde na vele omzwervingen in Johannesburg.
Omgang met het verleden Als historicus ben ik geïnteresseerd in de vraag hoe een land in het reine komt of probeert te komen met het verleden. Daarom was het ook een plezierige bijkomstigheid in Zuid-Afrika te zijn ten tijde van de aanbieding van het rapport van de TRC (Truth and Reconciliation
[pagina 24]
Commission, ofwel Waarheidscommissie) aan president Nelson Mandela. Ondanks alle mogelijke kritiek op het werk van de commissie lijkt het me toch een eerste stap naar een beter begrip van het verleden. Talloze mensen hebben zich misschien voor de eerste keer van hun leven kunnen uitspreken over wat hen is aangedaan. De toekomst van de regenboognatie kan pas beginnen als men niet alleen het verleden kent, maar ook weet dat men gemeenschappelijk verder zal moeten. Kritiek leveren op het werk van de commissie is ook erg makkelijk. De ervaringen in andere landen stemmen echter tot nadenken. Heeft men in 1947 in de westelijke zones van Duitsland de denazificatie toch maar niet gestopt, omdat het administratief, en politiek, ondoenlijk bleek? Een heel volk bleek niet te berechten. Bovendien wasten talloze Persilscheine onfrisse verledens wit. Is er na de Duitse eenwording in 1991 recht gedaan aan het zelfrespect van de Ossis? Heeft het succes van de PDS, de opvolger van de SED, niet laten zien dat de Vergangenheitsbewältigung in onvoldoende mate heeft plaatsgevonden? Welke straatnamen moeten herbenoemd worden en welke niet? Zijn Marx en Engels sacrosanct, en dienen epigonen op de mestvaalt van de geschiedenis te belanden? Worstelt Cambodja niet met de vraag of de figuren van de Rode Kmer, verantwoordelijk voor de dood van miljoenen, kunnen volstaan met het tonen van berouw? Of moet er een proces komen waarin het verleden weer wordt opgerakeld met als mogelijk gevolg een nieuwe tweedeling van de bevolking? Het Zuid-Afrika van Nelson Mandela worstelt met soortgelijke vragen. Mandela als onbetwist charismatisch leider praktiseert verzoening door bv. bij zijn beëdiging als president zijn vroegere blanke cipier van Robbeneiland als gast aanwezig te laten zijn. Ook kleurlingen -voor blanken te donker, voor zwarten te blank- probeert hij binnen de boot te houden, o.a. door dominee Alan Boesak te vragen voorzitter te worden van het ANC in de Westkamp, de enige provincie in Zuid-Afrika waar niet zwarten maar kleurlingen de meerderheid van de bevolking uitmaken. Helaas was hij niet te handhaven door vermeende financiële malversaties en een Clintoniaans liefdesleven.
District Six In Kaapstad toont District Six het trieste lot van wat kleurlingen werd aangedaan tijdens de hoogtijdagen van de Apartheid in 1966. De ideologen van de Apartheid beschouwden de kleurlingen als iets meer waard dan de zwarten. De ambtenaren van het bewind hadden de taak uit te zoeken of iemand als zwart of als kleurling geregistreerd werd. Hiervoor had men de ‘wetenschappelijk’ verantwoorde potloodtest. Bleef een potlood in kroesig haar steken, dan was onomstotelijk bewezen dat de persoon zwart was, viel het potlood echter uit het haar dan was aangetoond dat het om een kleurling ging. De chaotische wijk District Six, overwegend bewoond door kleurlingen, werd plotseling in 1966 tot blank gebied uitgeroepen. Toen in 1982 de stofwolken van de bulldozers waren opgetrokken, restte slechts een kale, mistroostige vlakte waarop enkele kerkjes piëteitsvol gespaard waren door de godvruchtige blanke Afrikaners. Ongeveer zestigduizend kleurlingen moesten een stuk verder een nieuw bestaan proberen op te bouwen op Cape Flats. Het is aan het nieuwe bewind te bepalen wat er gaat gebeuren met dit stukje kaalslag uit het verleden. Vóór het einde van de apartheid was het ANC een bont geheel aan heterogene groepen die de afschaffing van het misdadige apartheidssysteem als bindmiddel hadden. Eenmaal aan de macht moet men proberen de verkiezingsbeloftes in te lossen en niet onderling ruzieënd over straat te rollen. Dit betekent dat de nieuwe regering voorzichtig te werk gaat bij het herbenoemen van straten, stuwdammen e.d. Zo is bv. wel een stuwdam, genoemd naar de personificatie van de Apartheid, Verwoerd, voorzien van een nieuwe naam, maar in een plaats vlakbij verwijst een richtingaanwijzer nog naar de Verwoerddam. Bewust gedaan om de gevoelens van rechtse Afrikaners niet te kwetsen? Of eenvoudig vergeten? Positief is de poging om de Slag aan de
[pagina 25]
Bloedrivier in een tweezijdig perspectief te plaatsen. Op 16 december 1838 werd aan de rivier een veldslag geleverd tussen een groep Voortrekkers onder leiding van Pretorius en een leger van de Zoeloe-koning Dingaan. Volgens de gangbare, blanke, overlevering zouden hierbij ongeveer drieduizend Zoeloes omgekomen zijn, die met hun bloed de rivier aan zijn naam hielpen. Diamantwinning bij Kimberley Aan blanke kant waren er slechts drie gewonden. De Boeren hadden hun ossewa in een cirkel neergezet en beschikten over geweren en kanonnen. De Zoeloes moesten zich behelpen met assegaaien en waren derhalve geen partij voor de Boeren. In de vorige eeuw werd een monument, bestaande uit 64 ossewa, opgericht, dat door de Afrikaners gezien werd als bevestiging van de zege van de beschaving over het barbarisme. De Afrikaners symboliseerden het goede en de Zoeloe-staat, die men binnenviel, belichaamde het slechte. In de beginperiode van de Unie van Zuid-Afrika, in 1910, werd deze visie de officiële versie: 16 december werd een nationale feestdag onder de naam Dingaansdag. In de jaren '50 heeft de regering, die uit leden van de Nationale Partij bestond, de dag herbenoemd in de Dag van de Gelofte. Dit slaat op de gelofte die de Voortrekkers afgelegd zouden hebben dat, als God hen de zegen zou schenken in hun strijd met de Zoeloes, zij die dag dan eeuwig zouden herdenken. De leider van de extreem-rechtse Afrikaner Weerstandsbeweging, Eugene Terre'Blanche, ziet de bloedrivier als ‘de plaats waar ons land met zijn God werd verbonden’. De gelofte en de slag zijn zaken waar men niet aan dient te tornen. Met de komst van de democratie in 1994 werd 16 december omgedoopt in de Dag van de Verzoening.
Verzoening Zwarte visies op zowel de slag als de figuur van Dingaan zijn nooit eenduidig geweest. De dag werd enerzijds gezien als een gelegenheid om tegenherdenkingen te organiseren, gewijd aan de bevrijdingsstrijd. Aan de andere kant werd de slag beschouwd als een ongelukkige vlek op de verhouding tussen de rassen. Ook het beeld van Dingaan bleef niet hetzelfde. In 1913, toen het pas opgerichte ANC de Land Act bestreed, werd Dingaan beschouwd als een ‘liberation hero, out foremost freedom fighter’. In de jaren '20 corrigeerde het ANC het beeld door zich voorzichtig af te vragen of Dingaan wel zo'n verheven leider was geweest. Had hij misschien niet iets van een tiran gehad? Het meest markante antwoord op de slag is het beginnen van de gewapende strijd op 16 december 1961 door Mkhonto we Siswe, De Speer der Natie, de gewapende vleugel van het ANC. Deze raapte de speren op van hen, die gevallen waren in die slag en zetten zo de strijd voort voor de bevrijding van de zwarten. Het ANC riep de dag toentertijd uit tot Heldendag. Vorig jaar is voor het eerst in de geschiedenis de Slag bij de Bloedrivier/Ncome gezamenlijk herdacht door Afrikaners en Zoeloes. In aanwezigheid van de huidige Zoeloe-koning Zwelithini, de minister van Binnenlandse Zaken Buthelezi (politiek leider van de Zoeloes) en vice-president Mbeki (de opvolger van Nelson Mandela voor het presidentschap) werd een Zoeloe-monument onthuld ter nagedachtenis aan de gesneuvelden van weleer. Ook de directeur van de ‘Federasie van Afrikaner Kultuurverenigings’ hield als gebaar van verzoening een rede namens de andere kant. Misschien is het meest symbolische aan de aankondiging dat beide monumenten binnenkort via een bruggetje met elkaar verbonden zullen worden. Zo kan een aanzet gegeven worden tot verzoening, nodig voor het nieuwe Zuid-Afrika, waarin iedere bevolkingsgroep zich thuis zal voelen met behoud van eigen identiteit. Frits Kat is gepensioneerd leraar geschiedenis en staatsinrichting