Neerlandia. Jaargang 103

[p. D14]

De kunstzinnige vormgeving van het dagelijks leven
Volkskunst: waar kunst en cultuur elkaar ontmoeten
● Ineke Strouken

Volkskunst is paradoxaal genoeg een duidelijk, maar ook een vaag begrip. Duidelijk, omdat iedereen begrijpt wat er mee bedoeld wordt; vaag, omdat ‘volkskunst’ bijna evenveel definities als onderzoekers lijkt te kennen. Dit is natuurlijk niet verwonderlijk. Volkskunst lijkt heel simpel te verklaren als de kunst van of voor het volk, maar deze beide termen zijn te algemeen om als definitie bevredigend te zijn.

Grafitti is volkskunst met een lange geschiedenis
(foto: Ineke Strouken)

Het ontstaan van de belangstelling voor volkskunst en de uitvinding van het begrip dateren van het begin van de negentiende eeuw. De reden hiervoor is dezelfde als die voor het ontstaan van de volkskunde. Men was bang dat volkskunst verloren dreigde te gaan. De verlichting en romantiek zagen volkskunst als voortbrengselen van de nog onbedorven, pure, plattelandsbevolking; alleen op het platteland was nog iets te herkennen van het ‘ware’ volk.

Daarnaast kwam in de negentiende eeuw ook de meer wetenschappelijke benadering op. Hierbij werd er minder naar het object als kunst gekeken. Men keek naar het functionele aspect: wat is de rol van volkskunst in de samenleving. Naast de veranderende kijk op volkskunst werd ook opnieuw nagedacht over volkskunst. Onder kunstkenners was er eerst geen belangstelling voor wat het volk als kunst voortbracht. Volkskunst werd - en wordt - door de kunstwereld vaak als kitsch bestempeld. Toch leerde men in het begin van de twintigste eeuw ook in de wereld van de ‘grote kunst’ waardering op te brengen voor

[p. D15]

de schoonheid van volkskunstuitingen. De expressionisten haalden namelijk inspiratie uit de primitieve kunst. Daar bedoelde men niet alleen de inheemse kunst uit de koloniën mee, maar ook de volkskunst in Europa.

Dat volkskunst politiek misbruikt kan worden, werd pijnlijk duidelijk uit de Nazi-ideologie van Blut und Boden. Nazi-bonzen stuurden elkaar ook ‘volkse’ presentjes. Zo kreeg Rost van Tonningen in de lente van 1940 zijn eerste echt Germaanse Lebensleuchter (een kandelaar) en stuurde Rost in oktober 1943 een mooie stoof met zonnebloemmotief naar Himmler als verjaardagsgeschenk.

Vanaf de jaren '60 is volk niet alleen plattelands- en vissersvolk, maar men bedoelt er ook de mensen uit de stad mee. In die tijd ontstond een discussie over de vraag naar het wezen van de volkskunst. Was volkskunst een historisch fenomeen en als zodanig passé, of kon in het heden ook het bestaan van een soort volkskunst worden aangenomen en zo ja, wat moest je daar dan onder verstaan. Maakten bijvoorbeeld massacultuur, kitsch en vrijetijdsuitingen deel uit van volkskunst?

Kunst met een historische en sociale dimensie

Voor een heldere plaatsbepaling van volkskunst is het nodig om kort in te gaan op enkele discussies die daarover in de wetenschap gevoerd zijn. Deze discussies, die vanaf de jaren '60 plaats vonden, hebben namelijk ons beeld van de volkskunst ingrijpend veranderd. Het denken over volkskunst heeft een nieuwe draai gekregen. Vooral in Duitsland - het stamland van de volkskunde als academische discipline - zijn fundamentele discussies gevoerd die geleid hebben tot een deconstructie van aloude begrippen die bezwangerd waren geraakt met allerlei politieke vooroordelen, met name in Duitsland zelf. Het is daarom geen toeval dat de kritische bezinning uitgerekend in Duitsland is begonnen.

Kort samengevat is de omslag in het denken te karakteriseren als een overgang van een essentialistische benadering naar een meer functionalistische. Tot voor dertig jaar geleden werd de volkskunst geplaatst in het perspectief van een geïdealiseerde tijdloze wereld van de ‘oude’ volkscultuur. Een gave ‘hele’ wereld die verbrokkeld zou zijn geraakt door het proces van industrialisering. De volkskunst werd gebruikt als een aanklacht tegen de moderne samenleving. In de volkskunst zou de essentie zijn gelegen van onze oude volkscultuur. Volkskunst werd gedefinieerd als de pure en zuivere kern van onze nationale cultuur. Tegenwoordig is er het besef dat het idealiseren van een als tijdloos omschreven vroeger vooral een politieke functie had en dat ons traditionele volkskunstbegrip tot politiek misbruik heeft geleid. Om een tegenwicht te bieden tegen de oude idealiseringen werd voorgesteld om de volkskunst voortaan te plaatsen in een duidelijk omschreven historische context, waarbij ook de sociale dimensie niet vergeten moest worden. Het is een functionalistische benaderingswijze, omdat nadrukkelijk de gebruikscontext onder de loupe wordt genomen.

Toegepaste kunst

De discussie over volkskunst is aanvankelijk vooral binnen de museumwereld gevoerd. Dat is de reden dat in het begin het accent vooral lag op voorwerpen, die in de musea bewaard werden. Daardoor is de definitie van volkskunst soms verengd tot een verzamelbegrip voor voorwerpen die door hun decoratie of vormgeving een esthetische meerwaarde hebben. Het kan dan gaan om zowel sier- als gebruiksvoorwerpen.

Binnen de musea werden de voorwerpen tot voor enkele decennia geleden vooral tentoongesteld vanwege hun esthetische waarde. Volkskundemusea waren aanvankelijk in feite volkskunstmusea. Tegenwoordig wordt de volkskunst geplaatst binnen de context van de geschiedenis van het dagelijkse leven. Er wordt met andere woorden ingegaan op de functie die de voorwerpen hadden voor de gebruiker.

Dit accent op de gebruiksfunctie van de (kunst)voorwerpen maakt dat de volkskunst ook wel omschreven wordt als een vorm van toegepaste kunst. Omdat in de pre-industriële samenleving dergelijke voorwerpen vaak door de gebruiker zèlf gemaakt werden, of door een plaatselijke ambachtsman in het dorp, werd altijd gezegd dat volkskunst anoniem is. Het was geen allerindividueelste uiting van een individuele kunstenaar - zoals bij de ‘elite’-kunst - maar het vertegenwoordigde de ziel van ‘gansch het volk’. En in de praktijk is dit ook zo: de werkelijke maker is voor hedendaagse onderzoekers vaak niet te achterhalen. Maar dat volkskunst nauwelijks aan veranderingen onderhevig was, is onzin. Vormen, decoraties en kleuren veranderden mét de historische context.

Als we de lijnen naar het heden doortrekken, dan is de toegepaste kunst van de moderne, geïndustrialiseerde samenleving een kwestie van design en massaproductie geworden. Veel moderne volkskundigen beschouwen industriële vormgeving als toegepaste kunst en vinden het daarom volkskunst. Voor hen ligt het accent op het (massale) gebruik van de voorwerpen, en niet speciaal op de makers.

Verbreding van het volkskunstbegrip

Meer recent heeft de discussie over wat nu precies onder volkskunst valt zich verbreed. Volkskunst wordt niet langer beperkt tot (kunstzinnige gebruiks-) voorwerpen alleen, maar omvat in feite alle kunstvormen. Ook immateriële zaken - als muziek, dans, vertelkunst, dialect - vallen onder de

[p. D16]

volkskunst. Verder is er ook aandacht voor hedendaagse populaire kunst en de volkskunst van migranten.

In het hedendaagse volkskunstonderzoek staan de makers en de gebruikers zelf centraal en niet het voorwerp. Door wie werden de voorwerpen gemaakt? En welke betekenis hechtten de gebruikers aan de voorwerpen? Niet alleen de betekenis die er oorspronkelijk aan gehecht werd, maar ook de historische ontwikkeling ervan. Betekenissen verschuiven van generatie tot generatie, van groep tot groep.

Daarnaast heeft de laatste tijd een aantal kunstmusea onder de noemer volkskunst tentoonstellingen georganiseerd met kunst uit verre landen gemaakt door professionele kunstenaars. Volkskunst werd door deze musea heel ruim gedefinieerd. Niet het alledaagse, niet de traditie, maar de betekenis - symboliek en beeldtaal - maakte dat het volkskunst was.

Kunst met een traditie

Volkskunst is kunst. Je kunt er daarom ook esthetische waardeoordelen op loslaten. En natuurlijk is er ook binnen de volkskunst sprake van kwaliteitsverschillen.

Wanneer kunstbeschouwers het over kunst hebben, dan leggen zij meestal de nadruk op vernieuwing en op originaliteit. In deze benaderingswijze is de kunstgeschiedenis een opeenvolging van afwisselende stromingen, waarbij op cruciale momenten genieën als Mozart en Picasso de kunst een beslissende stap voorwaarts brachten. Het is de vraag of hiermee de kunstgeschiedenis recht wordt gedaan; de volle breedte van de volkskunst doe je er zeker géén recht mee.

Over volkskunst wordt vaak gezegd dat het voortborduurt op tradities. Daarmee verschilt de volkskunst echter niet of nauwelijks van de gewone kunst. In de uitvoeringspraktijk van de klassieke muziek is het gros van de composities dat gespeeld wordt honderd jaar of ouder. Mozart, Brahms en Sweelinck worden veel uitgevoerd, nog levende componisten als Peter Schat en Theo Loevendie, die toch ook al tot de klassieken behoren, hoor je slechts sporadisch. Onlangs nog betoogde de directeur van het Amsterdamse Stedelijk Museum - Rudi Fuchs - in het NRC-Handelsblad dat zijn museum (voor moderne kunst!) vooral terugblikkend de geschiedenis wil tonen. Niet alleen binnen de volkskunst is de traditie dus van groot belang.

Musealisering en folklorisering

Een belangrijke ontwikkeling is het proces van musealisering en folklorisering. Nederland musealiseert. Allerlei voorwerpen uit het leven van alledag worden verzameld. Nederland kent op het ogenblik meer dan elfhonderd musea. Dit zijn vooral lokaal-historische musea die voorwerpen uit het dagelijks leven verzamelen. Het veranderingsproces gaat zo snel, dat steeds meer voorwerpen die in het dagelijks leven gebruikt worden, rijp zijn voor het museum. Ook in de meer immateriële sfeer is sprake van musealisering. Daar wordt het proces meestal aangeduid met de term ‘folklorisering’. Situaties, dansen, sporten enz. uit het verleden worden nagespeeld voor een hedendaags publiek. Duitse volkskundigen noemen dit verschijnsel ‘Folklorismus’, oftewel volkscultuur uit de tweede hand. Volkskunst is daarmee podiumkunst geworden. Bij folklore in de traditionele zin ligt het accent op het zo getrouw mogelijk presenteren van authentieke oude kunst. Gedegen bronnenonderzoek is daarom belangrijk.

Populaire kunst - amateurkunst

Van volkskunst wordt vaak gezegd dat het amateurkunst is. Amateurkunst is kunst die door liefhebbers in hun vrije tijd gemaakt wordt en omvat alle kunstvormen: van muziek tot beeldende kunst, van toneel tot fotografie. En door de toename van de welvaart en vrije tijd is het aantal liefhebbers dat aan kunst doet enorm gegroeid.

In nieuwere definities wordt populaire kunst verbonden met de massacultuur van de moderne, geïndustrialiseerde samenleving. Daar zitten twee kanten aan: populaire kunst wordt enerzijds zo genoemd, omdat het door heel veel mensen beoefend wordt - hier ligt een belangrijke link naar amateurkunst, die immers de kunst van de brede schare van liefhebbers is - en populaire kunst is anderzijds de kunst die gebruik maakt van nieuwe en moderne middelen. Allerlei technische ontwikkelingen, die samenhangen met de moderne geïndustrialiseerde samenleving, hebben de kunst toegankelijk gemaakt voor een breed publiek. Veel zaken hoef je tegenwoordig niet meer zelf te maken of tegen veel geld te laten vervaardigen, omdat je het gewoon in de winkel kunt kopen. Dat varieert van verf tot muziekinstrumenten. Ook de computer is een belangrijk hulpmiddel geworden in diverse kunstvormen. Verder zijn door de technische ontwikkelingen nieuwe kunstvormen ontstaan, zoals fotografie, videoart en dergelijke. Populaire kunst is kunst die gebruik maakt van moderne middelen en het is kunst die door een breed publiek gewaardeerd en beoefend wordt. Het is de volkskunst van de samenleving van nu.

De kunst van het dagelijks leven

Volkskunst bouwt weliswaar voort op tradities, maar vernieuwt zich ook steeds weer. Bijvoorbeeld door te kiezen voor nieuwe vormen als de videofilm. Net als alle kunst is volkskunst het resultaat van een op elkaar inwerken van traditie en vernieuwing. De ene keer ligt de nadruk op de traditie, de andere keer is de vernieuwing het

[p. D17]

belangrijkste.

Maar hoe is volkskunst dan wèl te onderscheiden van gewone kunst? Het antwoord is dat volkskunst zich kenmerkt door de alledaagse context van de kunstuiting. Volkskunst is de kunst van het dagelijks leven. De behoefte van mensen om het dagelijkse leven aan te kleden, te verfraaien met kunst is zo oud als de mensheid. Volkskunst omvat alle kunstzinnige uitingen die een plaats hebben binnen de context van het dagelijks leven. Het is de esthetische vormgeving van het leven van alledag.

Kunst en cultuur

Een belangrijk gevolg van de wetenschappelijke discussies is dat het volkskunstbegrip gedynamiseerd is. Volkskunst wordt niet langer gesitueerd in een tijdloos vroeger, maar in een concrete historische context. Dit betekent dat volkskunst verandert met de tijd.

Binnen de achterban van het Nederlands Centrum voor Volkscultuur zijn er grofweg twee richtingen die bezig zijn met volkskunst: zij die op een zo getrouw mogelijke wijze volkskunst uit het verleden willen opvoeren en zij die, voortbouwend op het verleden, nieuwe volkskunst creëren. Binnen het nieuwe, gedynamiseerde volkskunstbegrip is er ruimte voor beide richtingen.

Bij het opnieuw opvoeren van volkskunst uit het verleden - ‘folklore’ - is het belangrijk dat de cultuuruiting in een duidelijk omschreven historische context wordt gesitueerd. Volkskunst is immers in deze historische context ontstaan.

Maar volkskunst kan ook nieuw en vernieuwend zijn. Het is nog niet zo lang geleden dat volkskunst per definitie gezien werd als iets van vroeger. Deze gedachte is nu definitief achterhaald, wat niet wil zeggen dat iedereen in het veld er al zo over denkt.

Wat ten slotte belangrijk is, is de notie dat volkskunst en folklore een brede waaier aan kunstvormen omvat: niet alleen materieel, maar ook immaterieel. De gemeenschappelijke noemer is de rol die de traditie speelt in de totstandkoming ervan. Hetzij in een meer terugblikkende, museale vorm, hetzij in de vernieuwing die voortbouwt op tradities. Volkskunst is kunst. Kunst die alleen te begrijpen is als ook de brede culturele context wordt meegewogen: dat is namelijk de setting die voor de participanten van betekenis is. Het aspect van de betekenisgeving en de toe-eigening is van essentieel belang als je de beleving en de ervaringswereld van de participanten goed wilt begrijpen. En zonder dat inzicht kun je volkskunst ook niet op haar waarde schatten.

Volkskunst is de kunst waarin kunst en cultuur elkaar ontmoeten. Waar kunst en cultuur niet van elkaar los te koppelen zijn.

Oude volkskunst verenigt vaak nut en sier. (foto: Museum de Waag, Deventer)