Neerlandia. Jaargang 103

[p. D1]

[Dossier Volkscultuur]

[p. D2]

Het Jaar van de Volkscultuur
Het ‘Jaar van de Volkscultuur’ is een initiatief van de Vlaams-Nederlandse werkgroep volkscultuur. Als trekker en coördinator in Nederland treedt het Nederlands Centrum voor Volkscultuur op. In Vlaanderen zal het nieuwe Vlaams Centrum voor Volkscultuur dat doen.
De voorzitter van deze ANV-werkgroep Ineke Strouken, directeur van het Nederlands Centrum voor Volkscultuur, en de co-voorzitter Stefaan Top, professor in de volkskunde aan de KU Leuven, stelden dit dossier samen.

Volkscultuur: belangrijk cultureel erfgoed
De boeiende achtergronden van het dagelijks leven
● Ineke Strouken

De komende twee jaar zult u vaak het woordje ‘volkscultuur’ tegenkomen, want 1999 en 2000 zijn uitgeroepen tot de jaren van de volkscultuur. Het doel is volkscultuur als wezenlijk onderdeel van het Nederlandse en Vlaamse cultureel erfgoed te promoten, inzicht te geven in culturele processen en kennis over te dragen over de achtergronden van de verschillende cultuuruitingen in Nederland en Vlaanderen.

Volkscultuur

Met volkscultuur hebben wij allemaal te maken, het gaat over onszelf.

Volkscultuur is namelijk de cultuur van het dagelijks leven. Het is de levensstijl van een samenleving, een sociale klasse of een groep mensen in een bepaalde tijd en in een bepaalde regio. Volkscultuur gaat over hoe mensen hun leven vorm- en zingeven. Het woord ‘volkscultuur’ bestaat uit ‘volk’ en ‘cultuur’. Cultuur is een breed begrip. Het is het geheel van normen en waarden, gewoonten en gebruiken, opvattingen en etiquette in een samenleving. De term volk wijst niet naar de ‘lagere strata’ van de bevolking, maar naar het gewone en alledaagse.

Volkscultuur is de cultuur van ‘alleman’ en ‘alledag’.

Tradities

Veel van onze gewoonten hebben wij overgenomen van onze ouders en voorouders. Het doorgeven van gewoonten en gebruiken van generatie op generatie noemen wij ‘traditie’. Het woord is afgeleid van het latijnse woord ‘traditio’ hetgeen overhandiging betekent. Het overhandigen van cultuur aan de volgende generatie. Tradities vormen onbewust de ondergrond van ons dagelijks denken en handelen. Zonder tradities zou je overal over moeten nadenken: ‘zal ik het zus of zo doen’. Nu doe je veel dingen onbewust, ‘zoals het altijd al gedaan is’.

Tradities zijn niet gemakkelijk af te leren. Sommige mensen hebben last van bepaalde tradities. Bijvoorbeeld omdat het niet opvolgen van de regels die ze vroeger geleerd hebben, een schuldgevoel oplevert. Mensen moeten dan eerst inzicht hebben in wat de functie van die tradities voor hun ouders was en dan pas kunnen ze zeggen ‘deze traditie paste wel in het leven van mijn ouders, maar niet meer in mijn leven en ik wil er van af’. En dan doe je er eerst afstand van met je verstand en pas veel later met je gevoel.

Grote en kleine traditie

De Engelse historicus P. Burke onderscheidt in zijn boek Volkscultuur in Europa (1500-1800) twee culturele tradities die altijd naast elkaar bestaan hebben: de culturele traditie van het volk tegenover de culturele traditie van de elite. Hij noemt dat een ‘grote’ traditie en een ‘kleine’ traditie.

De ‘grote’ traditie hoort bij de kleine geletterde elite. Het is een geschreven cultuur die overgedragen wordt in boeken, aan de universiteiten en andere culturele centra.

[p. D3]

De ‘kleine’ traditie is die van het gewone volk. Zij konden over het algemeen niet lezen of schrijven: hun cultuur werd mondeling overgeleverd, van moeder op dochter, van vader op zoon.

Deze ‘grote’ en ‘kleine’ traditie zijn niet helemaal tegenover elkaar te plaatsen. Ze overlappen elkaar. De theorie van Burke is dat de elite aanvankelijk ‘tweetalig’ was. Ze deden ook mee aan de kleine traditie, zo vierden ze aanvankelijk ook kermis. In de zeventiende en achttiende eeuw gaat de elite steeds meer afstand nemen van het volk, ze kijkt erop neer, het zou onbeschaafd en onfatsoenlijk zijn.

In de negentiende eeuw gaat de elite pogingen doen om het volk te ‘beschaven’. Veel kermissen werden verboden. De term ‘beschavingsoffensief’ tref je aan in veel hedendaagse volkskundige studies. De beschavingswens van de elite is om nog een andere reden van groot belang. Over de cultuur van het volk zijn maar weinig bronnen overgeleverd. Het was een cultuur van mondelinge overlevering. Daarom zijn de schriftelijke uitingen van de elite een belangrijke bron voor volkscultuur. Van kermissen zijn vooral de verbodsbepalingen overgeleverd - en die geven slechts een indirect beeld van de cultuur van het gewone volk.

De volkscultuur die werd overgeleverd moet je heel breed opvatten. Een ambacht leerde je van je vader. Koken van je moeder. Wat niet mocht en wel moest, leerde je van je ouders, buurten dorpsgenoten, vrienden en bekenden. De wereld was toen nog heel ‘klein’. Mensen wisten weinig van wat buiten hun dorp gebeurde; je had vrijwel alleen contact met je eigen dorpsgenoten. Vandaar dat vele oude tradities een lokaal karakter hebben. Mensen voelden zich toen nog geen ‘Nederlander’, laat staan Europeaan. Zij voelden zich Tilburger, of nog beter Heikantenaar.

Nieuwigheden werden in een dorp

DE NIEUWE-JAARSKOEK. In verschillende streken van ons land treft men nog merkwaardige gebruiken, bij den aanvang van het nieuwe jaar, aan. Onze foto toont een Noord-Brabantsch gebruik, waarbij buurlui elkaar met suiker versierde koeken aanbieden. De meest typische opdrachten in gespoten suiker sieren deze reuzen-koeken.

vaak geïntroduceerd door rondtrekkende marskramers. Tradities veranderen maar heel langzaam. Als Franse historici - zoals F. Braudel - het over tradities hebben, dan spreken ze heel beeldend over ‘de kerkers van de lange duur’: longue durée. Gewoonten en gebruiken zitten opgeslagen in het collectieve geheugen van een samenleving.

Trends en tradities

In onze tijd is het tempo van veranderingen enorm toegenomen. De laatste vijftig jaar is er meer veranderd in onze cultuur dan in de periode tussen 1500 en 1800. Tradities veranderen sneller dan ooit. Overlevering van generatie op generatie lijkt daardoor minder belangrijk geworden. ‘Trends’ lijken in de plaats gekomen van tradities. Trends passen bij onze huidige snelle en vluchtige tijd. Trends wisselen elkaar in hoog tempo af.

Terwijl paradoxaal genoeg de tradities door trends verdreven lijken te zijn, wordt door de snelle veranderingen in onze tijd ook veel betekenis toegekend aan tradities. Juist door de grote veranderingen zijn wij ons

[p. D4]

ervan bewust dat het vroeger anders ging, en zijn wij geïnteresseerd geraakt in onze geschiedenis, in onze wortels, in onze streektradities.

Vroeger deed je hetzelfde als je ouders, en was geschiedenis niet zo belangrijk, omdat er weinig veranderde. Wij weten dat onze wereld anders is dan die van onze ouders en grootouders. Dat oudere mensen een andere tijd hebben meegemaakt. Je hoeft helemaal nog niet zo oud te zijn om te kunnen zeggen: ‘Ik weet nog dat de eerste faxen kwamen’. En eigenlijk is de fax ook al weer een beetje ouderwets.

Nu verandert alles zo snel dat een bezinning op de eigen wortels nodig is om te weten wie je bent. Trends zijn vluchtig, terwijl mensen behoefte hebben aan vastigheid. Vandaar die grote belangstelling voor tradities en volkscultuur. Wie je bent, wordt bepaald door je geschiedenis. Je identiteit is geworteld in het verleden.

We hebben graag dat iets een traditie heeft: dan is het goed en vertrouwd.

Die behoefte gaat zo ver dat tradities soms worden ‘uitgevonden’. De historicus Hobsbawm heeft het bijvoorbeeld over de betrekkelijk recente uitvinding van de Schotse kilt, waarvan de oorsprong dan vervolgens eeuwen terug in de geschiedenis wordt geprojecteerd. Een recent voorbeeld in Nederland is de Amstelcup. De voetbalbekerfinale heeft hier geen traditie, zoals de ‘cupfinal’ in Engeland, maar toen hij pas één keer gespeeld was, werd er al het etiket ‘traditioneel’ opgeplakt. Men noemt dat ‘invention of tradition’, het uitvinden van tradities. Men plakt het label ‘traditioneel’ op zaken om het oud te laten lijken en daarmee kwaliteit te geven.

Identiteit

‘Geschiedenis is de geestelijke vorm waarin een cultuur zich rekenschap geeft van haar verleden’. Deze definitie van de cultuurhistoricus J. Huizinga gaat nog steeds op. Geschiedenis als plaatsbepaling in de tijd: wie je bent, is onlosmakelijk verbonden met waar je vandaan komt. Identiteit heeft een historische dimensie. Deze historische dimensie verklaart hoe wij geworden zijn wie wij zijn. Weet wat je tradities zijn - welke gewoonten en gebruiken, normen en waarden je van je ouders en grootouders overgenomen hebt - dan weet je wie je zelf bent.

Voor de nieuwkomers in Nederland, de migranten, blijken tradities zo mogelijk nog belangrijker te zijn dan voor de andere Nederlanders. In een geheel nieuwe omgeving, in een totaal andere cultuur, worden zij nog meer dan anderen teruggeworpen op de eigen wortels. Ook voor hen zijn tradities en identiteit onlosmakelijk met elkaar verbonden. Terwijl tradities met de tijd mee veranderen, probeer je - als je in een ander land woont - de tradities van thuis te behouden, zoals ze waren. Je probeert ze niet te laten veranderen, want ze herinneren je aan je geboorteland. Dat wat als ‘typisch van thuis’ wordt beschouwd, wordt gecultiveerd. Dat doen migranten in ons land, maar dat doen Nederlanders in den vreemde ook.

Trends hebben ook alles te maken met identiteit. ‘Gabbers’ bijvoorbeeld hebben een eigen levenswijze, een eigen kleedgedrag en muzieksmaak. Zij onderscheiden zich hierdoor van andere jongeren. Door je te identificeren met een groep en haar levenswijze over te nemen, laat je zien dat je erbij hoort. ‘Gabbers’ zijn trendsetters, net als ‘punk’ vroeger. Maar als een trend aanslaat - en bijvoorbeeld de haardracht van gabbers mode wordt -, dan moeten de trendsetters weer zoeken naar iets nieuws. Trends wisselen zich af in snel tempo.

Rituelen

Een begrip dat je in de volkscultuur vaak tegenkomt is ‘ritueel’. Ritueel is een begrip dat ontwikkeld is door de culturele antropologie. Het verwijst naar vormen van gestandaardiseerd gedrag dat het saamhorigheidsbesef van een groep of samenleving ondersteunt. Bijvoorbeeld het ritueel van handen schudden of drie maal kussen als je iemand begroet.

De belangrijkste rituelen zijn de rituelen die een plaats hebben in de gewoonten en gebruiken rondom de levensloop, de ‘rites de passages’. Als iemand een nieuwe fase in zijn leven ingaat, dan gaat dat gepaard met een plechtig ritueel. Dit ritueel moet voldoen aan strenge regels en is voor iedereen ongeveer hetzelfde. Rituelen zijn belangrijk, omdat ze ingrijpende overgangen in het menselijk leven tastbaar, en daardoor herkenbaar, maken. Ze markeren de overgang naar een nieuwe levensfase.

Rituelen bouwen voort op tradities. Ze worden van generatie op generatie overgeleverd. Maar rituelen zijn niet onveranderlijk. Sinds de Tweede Wereldoorlog zijn veel rituelen van karakter veranderd. Voor een deel hangt dat samen met de voortschrijdende secularisering. De kerk heeft een stapje terug moeten doen en dat heeft onvermijdelijke gevolgen gehad voor onze ceremonies.

De laatste jaren is er echter sprake van een kentering. Na een fase van ontritualisering wordt het gemis aan rituelen als pijnlijk ervaren. Vandaar dat tegenwoordig oude rituelen weer van zolder worden gehaald en in een nieuw jasje worden gestoken. Ook nemen wij rituelen over van de in ons land wonende migrantengroepen.

Want rituelen zijn belangrijk. Ze geven betekenis aan momenten in het leven die niet ongemerkt voorbij mogen gaan.

Regionale cultuur

Volkscultuur valt soms samen met regionale cultuur. Dat heeft een historische achtergrond, die samenhangt met de groei van de Nederlandse eenheidsstaat vanaf het begin van de vorige eeuw. Vanaf het moment dat de regio in de verdrukking begon te komen, dateert de belangstelling voor het ‘streekeigene’.

Honderd jaar geleden was de regio nog het natuurlijke kader van elke

[p. D5]

burger. Verder dan je eigen streek kwam en dacht je niet. Met de opmars van de natiestaat in de vorige eeuw dreigde de regionale verscheidenheid in de verdrukking te komen.

Plaatselijke dialecten werden vervangen door het ABN - het Algemeen Beschaafd Nederlands -, streekdrachten werden vervangen door modekleding en regionale gewoonten en gebruiken vervlakten.

Regionale cultuur werd Nederlandse cultuur. Dat riep een reactie op. Mensen gingen op zoek naar hun ‘eigen’ streekcultuur. Tegenover de dreigende nationale eenheidsworst werd de authentieke eigen regio geplaatst.

Ook nu weer staat de regio volop in de belangstelling. Door het wegvallen van de Europese grenzen, de komst van de Euro en de vestiging van migranten met een andere culturele achtergrond in Nederland, worden wij langzaam wereldburgers. De Nederlandse cultuur staat op de tocht. Deze toegenomen mondialisering gaat gepaard met processen van homogenisering en schaalvergroting, maar tegelijk ook met processen van pluralisering en schaalverkleining. De wereld wordt groter en de verschillen kleiner, maar tegelijkertijd zijn wij op zoek naar kleinere verbanden en streekgebonden tradities. De regio is weer een markeringspunt geworden. Regio's en provincies profileren zich als plaatsen waar het goed toeven is. Allerlei producten krijgen een lokaal etiket opgeplakt: Zeeuwse babbelaars, Bossche bollen, Utrechtse spritsen. Vanuit een toeristisch perspectief profileren provincies zich als ‘Bourgondisch, waar het leven goed is’ (Noord-Brabant) tot ‘het land van de Hunebedden’ (Drenthe).

De regio's laten hun uniekheid zien en dragen daarmee hun ‘corporate identity’ uit.

In sociaal opzicht is de populariteit van lokale geschiedenis een teken aan de wand. Mensen identificeren zich met de geschiedenis van de eigen leefomgeving. Naast nationale geschiedenis is er op school ook aandacht voor omgevingsgeschiedenis.

De belangstelling voor de eigen woonplek uit zich ook in de toenemende interesse voor dialect. Zingen in het dialect is een trend geworden, die werd ingezet door de muziekband Normaal en later werd nagevolgd door groepen als Rowen Héze. Maar terwijl vroeger elk dorp zijn eigen bijzondere dialect had, zijn deze plaatselijke dialecten langzaam opgegaan in regiolecten. Zoals het Gronings, het Limburgs, het Brabants. Het ontstaan van verschillende regiolecten heeft inmiddels ook een politieke dimensie gekregen: enkele regiolecten zijn onlangs officieel erkend.

Ook in economisch opzicht is de regio belangrijker dan ooit. Politici spreken graag over het Europa van de regio's. Met het grote en abstracte ver van het bed staande Europa kan niemand zich identificeren. Daar zijn kleinere eenheden voor nodig. Vandaar de opmars van de regio.

Belangstelling voor volkscultuur

Volkskunde is de wetenschap die de volkscultuur als studieobject heeft. Al vanaf de achttiende eeuw gingen volkskundigen de boer op om informatie over het gewone volk te verzamelen zoals J. Le Francq van Berkhey. Zijn werk Natuurlyke historie van Holland is nog steeds een belangrijke bron voor hedendaagse volkskundigen als zij informatie zoeken over gebruiken en gewoonten rondom geboorte, huwelijk en dood. Ook in de vorige eeuw, toen oude platte-landstradities verloren dreigden te gaan door de oprukkende industrialisatie, waren volkskundigen actief om bij oude mensen gebruiken en gewoonten op te tekenen.

Deze volkskundigen dachten dat volkscultuur statisch was, dat tradities niet veranderden. Het ging hun er om oude gebruiken en gewoonten in stand te houden. Dit is ook de achtergrond van het werk van D.J. van de Ven die in het begin van deze eeuw boeken schreef, films maakte en optochten organiseerde.

Deze volkskundige benadering is inmiddels achterhaald. Sinds de jaren '60 ligt de nadruk op de dynamiek van volkscultuur. Gewoonten en gebruiken zijn voortdurend aan verandering onderhevig. Volkscultuur gaat niet alleen meer over oude gewoonten en gebruiken en plattelandscultuur, maar ook over trends en stads- en massacultuur. De volkskunde is een moderne cultuurwetenschap geworden. Een van de voorlopers van deze nieuwe volkskundige benadering is de Amsterdamse historicus A. Th. van Deursen met zijn vierdelige reeks Het kopergeld van de gouden eeuw.

Tegenwoordig is volkscultuur ín.

Bijna iedereen is er wel in geïnteresseerd. Met volkscultuur kun je je op verschillende manieren bezighouden. Je kunt er onderzoek naar doen of je kunt het beoefenen. Veel mensen en instellingen doen onderzoek naar de achtergronden van het dagelijks leven, naar het leven van hun voorouders of naar de gewoonten en gebruiken in hun woonplaats. Weer anderen willen voelen hoe het leven vroeger was of een aspect van het dagelijkse leven in het verleden uitbeelden. Dat kan zijn door in een volksdans- of klederdrachtgroep op te treden, door een traditionele sport of ambacht te beoefenen, of door in een museum het leven van een viking of middeleeuwer na te bootsen.

Maar iedereen is er bij gebaat om te weten wat zijn tradities zijn en waar ze vandaan komen. Wat heb ik van mijn ouders en voorouders en wat heb ik van anderen? Waarom doe ik dingen zus en waarom denk ik zo? Waar komen mijn normen en waarden vandaan? Dat is niet alleen leuk om te weten, maar het maakt je ook een rijker mens. Kennis van volkscultuur geeft je inzicht in jezelf en in je omgeving.