Neerlandia. Jaargang 103

[p. D6]

Beschouwingen omtrent volkscultuur en volkskunst
● Stefaan Top

De algemene belangstelling voor de volkscultuur is vandaag de dag een feit. Dat constateren we niet alleen in Vlaanderen, maar ook in het buitenland. De volksmuziek bijvoorbeeld scoort overal bijzonder goed; er is een grote vraag naar traditionele volksliederen; de streek-gebonden keuken krijgt veel meer aandacht; van de volksverhalen gaat inspiratie uit voor film en literatuur; ook de volkssporten worden weer duchtig beoefend, en de volksdans floreert al sinds jaar en dag. Daarnaast zijn er nog de talrijke koren, gilden en muziekgezelschappen, die op jong en oud een bijzondere aantrekkingskracht blijven uitoefenen. Zelfs historici tonen meer en meer belangstelling voor de studie van de cultuur van het dagelijkse leven in het verleden. Al met al kunnen we dus gerust poneren: de volkscultuur leeft!

Wat is volkscultuur?

Op die eenvoudige vraag is geen pasklaar antwoord te formuleren. Zoals al een hele bibliotheek is vol geschreven over het begrip ‘cultuur’, kan men hetzelfde proberen voor het begrip ‘volkscultuur’. Het geven van een zoveelste definitie is daarom niet zinvol. Wel doen we een poging om een paar markante facetten van de volkscultuur te belichten.

In het verleden werden de termen cultuur en volkscultuur vaak tegen elkaar uitgespeeld. Voor velen bestond er daadwerkelijk een onoverbrugbare kloof tussen de zogenaamde elitecultuur en de volkscultuur. De officiële cultuur geniet prestige, werd/wordt op school geleerd door middel van Latijn of een officiële standaardtaal, mikt op nationale en zelfs internationale erkenning, wordt meestal gedragen door geschoolde persoonlijkheden, is vatbaar voor evolutie, geniet (zware) staatssteun (subsidiëring) en komt tot uitstraling in haast sacrale ruimten zoals musea, concertzalen, paleizen en schouwburgen. Daartegenover staat de volkscultuur, een stukje traditie, die veelal oraal wordt overgeleverd, zich nog vrij vaak van een dialect gekleurd taalgebruik bedient, lokale of regionale belangstelling geniet, meestal anoniem en vrij traditioneel is, op geringe officiële waardering kan rekenen en zich nogal spontaan in de kroeg, op straat of in de huiskamer manifesteert. Wie cultuurelementen uit het zogenaamde officiële en volkse circuit met elkaar vergelijkt, komt in de verleiding om te concluderen dat het hier uiteindelijk toch gaat om twee verschillende domeinen. Meteen rijst dan de concrete vraag of je bijvoorbeeld een Händelconcert zo maar met een folkfestival op één lijn mag en kan plaatsen.

Moderne cultuurfilosofen bepleiten de ondeelbaarheid van de cultuur en wijzen elke tegenstelling tussen hogerlager, elite-volk van de hand. Volgens hen is cultuur een antwoord van de mens op uitdagingen rondom hem. Dé modelattitude daartegenover bestaat niet, want cultuur is een kwestie van persoonlijk beleven, interpreteren en aanvaarden. Dat leidt tot de conclusie dat elite- en volkscultuur eigenlijk wel gelijkwaardig zijn, maar feitelijk toch anders worden ingeschat. In ieder geval is het zo dat er naar gelang van de cultuuruiting verschillende criteria worden gehanteerd bij de waardering. Terwijl de officiële cultuur valt of staat met moeilijk te definiëren esthetische normen, is dat voor de volks-cultuur minder het geval, en beantwoordt het criterium schoonheid - als dat überhaupt belangrijk is - zelfs aan andere verwachtingen. Daarom leidt bijvoorbeeld elk afwegen van de culturele relevantie van de Beethovenacademie tegenover Het Brabants Volksorkest of van het Veremanskoor tegenover 't Kliekske naar een impasse.

Maar men kan nog verder gaan bij de gelijkschakeling van volkscultuur en officiële cultuur en beweren dat geen van beide vormen iets supplementairs betekent voor de mens, maar de mens zelf. Zoals De Vlaschaard een beeld geeft van de auteur Streuvels, zijn visie en sociaalculturele context, kan hetzelfde gezegd worden van iemand die put uit de traditie en volksverhalen vertelt of volksliederen zingt. Zijn of haar kijk op mens en wereld etaleert hij of zij in de samenstelling van het repertoire, de keuze van de teksten en de manier waarop ze gebracht worden. Terecht spreekt men dan ook van een volkskunstenaar, die anders acteert en in een ander circuit opereert, maar hoe dan ook creatief bezig is.

In die samenhang is het goed te wijzen op de specifieke waarde en betekenis van de volkscultuur en de manier waarop volkskundigen en andere wetenschappers die benaderen. Als voorbeeld nemen we het lied, dat het product kan zijn van een bekend tekstdichter en een gevierd componist. Maar een lied kan ook iets zijn dat al vele tientallen jaren doorgegeven

[p. D7]

wordt en waarvan men niet precies weet hoe oud het is, waar het ontstond en wie het gecreëerd heeft.

In het eerste geval spreken we van een kunstlied, omdat tekst en melodie door een welbepaalde persoon met welbepaalde bedoelingen zijn geschreven. Dergelijke liederen gaan een eigen leven leiden, nadat ze ‘in première’ zijn gebracht. Naar gelang van de receptie worden ze gemeengoed en bereiken ze onder meer via het onderwijs en de koren een breed, cultureel platform. Dat lied wordt om zo te zeggen populair en ondergaat in het democratiseringsproces vaak kleine wijzigingen qua tekst, ritme en melodiestructuur. Een ander belangrijk fenomeen van het kunstlied is dat het meestal door iemand of door een groep ten gehore wordt gebracht of dat het in een groep wordt gezongen onder leiding van een dirigent.

Wat wij onder volkslied verstaan, manifesteert zich normaliter op een heel andere manier. Zonder voorgedrukte tekst en partituur leeft het in de volksmond, waardoor het onderhevig is aan tekst- en melodiewijzigingen, die op hun beurt leiden tot varianten. Het is daarom moeilijk te achterhalen wat de oorspronkelijke vorm is geweest van het lied Heer Halewijn of Ciska van Rotselaar. Maar in de ogen van de moderne volkskundige is dat niet zo belangrijk, als het maar gezongen wordt. Zo'n lied wordt bekeken als een stuk muzikale volkscultuur en in het licht van een onderzoek gesitueerd in de volkskundige driehoek tegenover de zanger en de socio-cultuurhistorische context. In die optiek wordt het duidelijk dat de volkskunde niet zozeer geïsoleerde volksculturele objecten bestudeert, maar veeleer de aandacht vestigt op zogenaamde cultuurvelden met de (creatieve) mens als onmisbare spilfiguur. Om bij het voorbeeld van het lied te blijven, betekent dit dat het lied wordt geprojecteerd tegenover de zanger (bron, functie, vertolking en persoonlijke evaluatie) en de ‘zingomstandigheden’ (context). Maar vaak is het zo dat de volkszanger op die punten weinig informatief is, omdat hij of zij hieraan geen boodschap heeft en zich over die materie dan ook geen vragen stelt. Zingen is voor hem of haar een stuk leven, iets vanzelfsprekends en als zodanig evident. Maar wanneer de volkskundige er zich mee gaat bemoeien, rijzen er problemen. Daarmee belanden we op een ander terrein, namelijk het eigenlijke onderzoek, al dan niet op basis van veldwerk. Het is niet aangewezen daarover nu uit te weiden.

Liederen, verhalen, muziek, dans, bedevaarten, remedies enzovoort behoren tot de traditionele volkskundige canon en vervullen een additionele rol in een mensenleven. Het betreft hier een bepaalde manier van omgaan met culturele materies, geloof (volksdevoties), natuur (remedies). Daartegenover staan de beroepen, die broodwinning betekenen en refereren aan een eigen cultuurpatroon. Boeren, vissers, mijnwerkers, leraren, buschauffeurs en anderen kijken vermoedelijk anders tegen het leven aan. Zeker is dat ze hun bestaan totaal anders organiseren. Ze zijn actief op een eigen werkterrein en hebben daarom speciaal gereedschap, een aparte taal, kortom een specifieke cultuur. Zo wordt duidelijk dat mens en cultuur niet te scheiden zijn en dat cultuurdifferentiatie een realiteit is en blijft.

Samenvattend kunnen we stellen dat de volkscultuur een volwaardig antwoord vormt van de mens op uitdagingen rondom hem. Qua inhoud, vorm, functie en overdracht zijn allerlei varianten mogelijk. Belangrijk is evenwel dat volkscultuur in de praktijk samenvalt met groepscultuur, dat esthetische criteria niet zo belangrijk zijn, dat het element traditie - op zich geen statisch maar een dynamisch gegeven - op een of andere manier een rol speelt en dat relatieve kleinschaligheid een conditio sine qua non is.

Volkscultuur en volkskunst

In de marge van die beschouwingen vermelden we dat de volkskunst in het geheel van de volkscultuur een bijzondere plaats inneemt. Maar ook dat begrip levert moeilijkheden op bij de omschrijving ervan.

Aanvankelijk dacht men bij volkskunst uitsluitend aan (versierde) voorwerpen uit de materiële volkscultuur, zoals die geconserveerd en tentoongesteld worden in heem- en volkskundige musea. Het gaat nogal eens om gebruiksvoorwerpen uit het dagelijks leven van vroeger, die een bepaalde functie hadden en derhalve nuttig waren. De objecten zijn meestal gemaakt en versierd door een anonieme niet-geschoolde volkskunstenaar. De aard van de decoraties kan heel verschillend zijn, namelijk gevarieerde technieken (bijvoorbeeld kerven, drukken, smeden, schilderen) en/of verschillende decoratievormen (bijvoorbeeld geometrische figuren, bloemen, afbeeldingen van personen). Het is een feit dat die uitingen van volkskunst veelal een regionaal karakter hebben, door het dagelijks gebruik in de gemeenschap een functionele waarde bezitten en door hun versiering(en) aan traditionele modellen en/of herkenbare maar geadapteerde kunststijlen refereren.

De term volkskunst is evenwel ook vatbaar voor een ruimere interpretatie. We denken hierbij aan de creativiteit van individuen en groepen, kinderen en volwassenen, die onder meer door middel van het woord, de muziek, de dans, het vlaggenspel of een combinatie daarvan schoonheid scheppen. Bij de benadering en de evaluatie van die immateriële creaties ligt het accent meer op het esthetische dan op het functionele. Er gaat daarom ook meer aandacht naar de performance, naar de manier waarop de culturele boodschap naar het publiek overgebracht wordt. Aangezien dit individueel of collectief culturele proces zich meestal in een recreatieve niet-professionele context afspeelt, noemen we dat ook volkskunst.

Bovendien zijn die volkskunstexpressies vaak in een al dan niet authentiek volkscultureel gegeven te situeren. We vermelden onder meer de sociale rol van een harmonie of fanfare in een

[p. D8]

plaatselijke gemeenschap, het optreden van koren op religieuze of profane plechtigheden, dans- en muziekuitvoeringen in het kader van de feestcultuur. En zelfs als gedacht wordt aan concerten van dergelijke verenigingen of opvoeringen van dergelijke gezelschappen (bijvoorbeeld straattoneel), dan nog is het etiket ‘volkskunst’ verantwoord, omdat het hier telkens gaat om een of andere vorm van amateuristische kunstbeoefening als uiting van vrijetijdsbesteding.

Andere vormen van volkskunst zijn bijvoorbeeld nog het versieren van woningen van jubilerende echtparen of toekomstige bruiden door de buurtgemeenschap. Ook veel elementen van de feestcultuur (de kostuums, de wagens, de optredens van groepen enzovoort) behoren tot het ruime domein van de volkskunst.

Al die uitingen hebben één zaak gemeen, namelijk een volkse vormgeving, gerealiseerd door creatieve mensen, die niet professioneel en vaak spontaan handelen conform de geldende traditie(s) van de gemeenschap waartoe ze behoren binnen het geheel van een zinvol bezig zijn.