Neerlandia. Jaargang 103

[p. 13]

Geschiedenis
Zeeland: de Here voor en de Here na...
● Kees Middelhoff

‘Ik ga naar dat arme Zeeland!’ Op de prille ochtend van die voor Zeeland zo rampzalige dag, I februari 1953, ging er uit paleis Het Loo een telefoontje naar Soestdijk. Prinses Wilhelmina liet haar koninklijke dochter weten dat, waar deze laatste ook naar toe mocht gaan, zij, 72-jarige Wilhelmina, naar ‘haar’ Zeeland afreisde. Voor koningin Juliana zal er nog voldoende rampgebied zijn overgebleven, moet Wilhelmina gedacht hebben. Zeeland is een provincie die nu eenmaal anders is dan de overige gewesten, niet alleen voor de Oranjes. Als ooit dat eigen karakter wetenschappelijk niet alleen wordt onderstreept, maar ook wordt bewezen, dan is dat wel in het proefschrift (8 juni 1998 Utrecht) van dr. J.H. Kluiver, met als titel De souvereine en independente staat Zeeland.

Bij de herdenking van de vrede van Münster (1648-1998) zou achter heel wat gedebiteerde vanzelfsprekendheden een vraagteken kunnen worden gezet m.b.t. de plaats van Zeeland binnen de toenmalige Republiek. In elk geval zou het in één adem noemen van Holland en Zeeland gecorrigeerd moeten worden. Er zou een definitieve streep gehaald dienen te worden door de legende dat Zeeland ‘nog steeds in oorlog met Spanje’ zou zijn, omdat dat gewest bij het tekenen van de vrede in Münster verstek liet gaan. Bovendien zouden historici als Geyl en Poelhekke - gesteld dat ze beiden nog tot het land der levenden behoorden- hun visie op de rol van Zeeland tijdens de Tachtigjarige Oorlog moeten bijstellen; al was het alleen al omdat Zeeland tot het allerlaatste toe geprobeerd heeft om Vlaanderen en (zuid-)Brabant alsnog in te sluiten bij de Noord-Nederlandse Republiek.

De Zeeuw Kluiver heeft met zijn origineel bronnenonderzoek indirect aangetoond dat Randstad-historici de (overigens ruimschoots aanwezige) Zeeuwse bronnen van het verleden nogal hebben verwaarloosd.

Zeeland uitvalspoort voor Kaapvaart

Mede gelet op de eigen geografische ligging, nam Zeeland binnen de Republiek een geheel eigen plaats in: een eilandenconglomeraat dat rechtstreeks verbinding had met de open zee, toevluchtsoord was voor watergeuzen, uitvalsoord voor de kaapvaart, direct grenzend aan en georiënteerd op de Zuidelijke Nederlanden. Het lag aan de Schelde, toegangswater tot de toenmalige handelsmetropool Antwerpen, en had daardoor alle mogelijkheden voor verrijkende tol- en stapelgebieden. Dat alles betekende gedurende de Tachtigjarige Oorlog een geheel eigen plaats, die in vele opzichten volledig verschilde van die van Holland. Voor wie de ‘eigenwijze’ plaats van Zeeland in Münster goed wil begrijpen, geeft dr. Kluiver een boeklang alle ingrediënten. Zeeland koos, in vergelijking met Holland, vrij laat voor deelname aan de opstand. De toen zo belangrijke havenstad Middelburg was lange tijd Spaansgezind. Zeeland had binnen de Republiek een sterk ontwikkeld zelfbewustzijn, ‘een zeker nationaliteitsbesef; men was zich bewust als ‘Zeelanderen’ anders te zijn dan de Hollanders’. De opstand resp. de oorlog, bood alle kansen om dat te laten blijken. Al was er een soort muntunie met Holland, Zeeland had zijn eigen ponden. Vlaamse ponden bleven de oorlog door in Zeeland de gebruikelijke munteenheid. Zeeland had een eigen band met bv. Engeland en Schotland (Veere!). Van 1585 tot 1616 was Vlissingen ‘pandstad’ van Engeland, na leveranties door Koningin Elisabeth van munitie en medewerking bij het werven van troepen. Een daartoe strekkend verdrag hield o.m. in dat

[p. 14]

‘Engeland medezeggenschap kreeg in kwesties van Bestand of Vrede’. Zeeland ging zelfs zo ver dat het overwoog uit de Unie van Utrecht te stappen, en zich los te maken uit de Republiek. Maar Zeeland was zich, meer dan andere gewesten, ook bewust, aldus Kluiver, dat ‘de oorlog tegen Spanje de Republiek bijeen hield’!

Zeeland en de afsluiting van de Schelde

Los van deze meer algemene achtergrond wijst Kluiver erop, dat qua handelsbetrekkingen Holland op Noord-Europa gericht was, Zeeland op Zuid-Europa, waaronder de Zuidelijke (Spaans gebleven) Nederlanden en Frankrijk. Zo sterk was de afkeer van Hollland, dat het (1589) besloot om heffingen te eisen op ‘alle goederen naar Zeeland (...) want oversulckx die van Zeelandt noch min of meer als openbare vianden’ beschouwd moeten worden! De oorlogsschuld van Holland was zesmaal zo groot als die van Zeeland. Als het dan ook om vredesonderhandelingen gaat: Zeeland kende in tegenstelling tot Holland geen oorlogsmoeheid, integendeel, het had er veel geld voor over om Antwerpen alsnog te (laten) heroveren; het laatste waar Holland, met Amsterdam voorop, aan dacht!

De afsluiting van de Schelde is door historici wel getypeerd als ‘de meest onverbloemde machtspolitiek, die de Europese geschiedenis heeft opgeleverd’ (Poelhekke).

Dat gaat Kluiver veel te ver. Hij gaat na hoe reeds in de prille Middeleeuwen Middelburg bv. het recht had om inen uitvarende schepen te controleren; en dat het bij de vredesbepalingen in Münster niet ging om een ‘sluiting’ van de Schelde maar om het stapelrecht ‘vanouts en met goet recht aan Zeeland behorend’. Dat Spanje (in Münster) toch akkoord ging met de definitieve sluiting (of keurig gezegd: ‘de ontmoediging om via de Schelde te varen’) hing samen met het feit dat Spanje ‘gebrand was op het verkrijgen van vrede’. Het was overigens vooral het jaloerse Amsterdam dat afsluiting eiste.

Antwerpen benaderde Zeeland nog wel eens om de Scheldeblokkade op te heffen omdat in Vlaamse ogen

(lees verder na het dossier)

Nieuw-Amsterdam (thans New York)