Neerlandia. Jaargang 103

[p. 10]

Geschiedenis
Het verdriet van Marnix
(bedenkingen bij de vierhonderdste sterfdag van Marnix Heer van St. Aldegonde)
Hugo Schiltz

Bij de herdenking van het overlijden van Marnix, Heer van St. Aldegonde, vierhonderd jaar geleden wellen vele, soms tegenstrijdige, gevoelens op. In de eerste plaats piëteit om de standvastigheid waarmee zoveel intelligentie en grote karaktereigenschappen in dienst werden gesteld van een visie, een ideaal met twijfelachtige slaag-kansen en met een slechts gedeeltelijk resultaat. Bewondering ook voor de trouw waarmee Marnix Oranje is blijven dienen, ook in die periodes waarin het zelfs diens aanhangers moeilijk viel zijn politiek te volgen, laat staan te aanvaarden -denken we maar aan bv. de alliantie met Anjou. Respect voor de politieke moed bij de onderhandelingen met Farnèse over de capitulatie van Antwerpen, toen het verzet uitzichtloos bleek en de stad dreigde te worden overgeleverd aan zegedronken, plunderende huursoldaten, zoals dat in die tijd gebruikelijk was.
Die hogere zorg begreep Farnèse zo goed dat hij Marnix niet alleen zijn degen maar ook zijn vrijheid liet en de stad spaarde. Enige deernis dan ook wegens de miskenning die hem hiervoor vanwege de niet-begrijpende ‘Hollanders’ te beurt viel en waarbij alleen de beschermende hand van enkele trouwe vrienden hem behoedde voor het ostracisme.

[p. 11]

Zo is het lot van Marnix volledig verweven geweest met dat van Oranje. Beider lotsbestemming heeft zich voltrokken in een periode waarin de staatkundige, religieuze en economische opvattingen tientallen jaren, om niet te zeggen een eeuw, in West-Europa in volle beweging en in beroering waren. De Nederlanden waren hierin een kruispunt. Méér nog dan elders botsten in onze streken stromingen, invloeden en tendensen. Na de steden-democratie van de middeleeuwen spoelde een tweede golf van democratiserende inzichten over de feodale structuren. Het idee van de legitimatie van de Prins door de adhesie van het volk, zoals die doorklinkt in het ‘Plakkaat van Verlatinghe’ is eigenlijk de voorbode van de leer van de volkssoevereiniteit die twee eeuwen later in onze streken weer zal opklinken in de manifesten van de Vonckisten met onder meer J.B. Verlooy. In zulke perioden politieke keuzes maken is moeilijk, vaak gevaarlijk.

Verloren droom

Bij een dergelijke herdenking bekruipt ons telkens weer een nostalgisch gevoel, de spijt om zoveel gemiste kansen, om wat het had kunnen zijn: de Zeventien Provinciën, met hun gepriviligieerde geografische ligging, met hun economische troeven, hun ontwikkelingspeil, hun stedelijk netwerk, hun cultureel niveau, hun aanzet tot pluralisme enz.

Maar laten wij die affectief geladen dromen laten voor wat ze zijn. De geschiedenis is het acteren van wat geweest is. Wél moeten wij alleszins de moed opbrengen met een eerlijke, nuchtere analyse de redenen te onderkennen waarom de droom niet is bewaarheid. En dan zien we twee fundamentele oorzaken voor de mislukking, althans voor dat van het algehele concept van het vrije, pluralistische verbond van de Zeventien Provinciën, namelijk particularisme en intolerantie. Alvorens hierop nader in te gaan, zou ik naar aanleiding van deze herdenking echter even gewag willen maken van een toenemende zorg: zorg om de dreigende teloorgang van het collectieve geheugen van onze gemeenschap.

Het geschiedenisonderwijs is bedreigd of wordt teruggebracht tot maatschappij-analyse en -kritiek. Ten onrechte. Het postmodernisme heeft de aanval ingezet op het klassieke mensbeeld - het ‘Zoön Politikon’ van de klassieke Grieken, aangevuld door bij hen aansluitende Westerse filosofen en humanisten. Een mensbeeld dat het individu ziet als gemeenschapswezen, als levende cel en actor in een collectief gebeuren. De mens die is wat hij is, mede door zijn toebehoren aan de groep, de gemeenschap, het volk, dat op zijn beurt bestaat door de inbreng van die individuen.

Die gemeenschappen zijn existentiële gegevens, geen godsgegeven apriori's, geen racistisch gedetermineerde groeperingen, maar door de omstandigheden gecreëerde levensgemeenschappen. Allerlei elementen hebben meegespeeld in hun ontstaan: geografische, etnische, culturele, religieuze, voluntaristische. Maar zij zijn er, onmiskenbaar, ons overgeleverd. Zij vormen de belangrijke menselijke biotopen waarin het individu zich thuis kan voelen.

Marnix in de geschiedenis

Daarmee is meteen het begrip ‘geschiedenis’ geponeerd. Om ons huidig bestaan als lid van de Vlaamse of de Nederlandse gemeenschap, overkoepeld door onze gemeenschappelijke taal en lotsbestemming, volwaardig te ervaren en te beleven, is de cultuur van het collectieve geheugen onmisbaar. Wie de geschiedenis van zijn volk niet kent, kent zichzelve niet.

Daarom is het zo positief dat de vrij schaarse literatuur die speciaal aan de figuur van Marnix is gewijd, thans verrijkt wordt met een belangwekkend boek. Daarom is het verheugend dat er een herdenking bij de vierhonderdste sterfdag van Marnix plaatsvindt.

Daarom hoop ik dat in de onderwijsprogramma's zowel in Noord als in Zuid aan de figuur Marnix de nodige aandacht zal worden besteed. Daarom hoop ik dat ook de stad Antwerpen zijn nagedachtenis zal eren met een eigentijds monument voor de man die Antwerpen behoed heeft voor een zinloze vernietiging en dat Antwerpen aldus een bijdrage zal leveren tot de instandhouding van het zo noodzakelijke collectieve geheugen.

Na deze bespiegelingen wil ik in het licht van het verleden, maar met het oog op heden en op morgen, terugkomen op het feit dat de mislukking van de algemene opzet van Oranje, namelijk de Verenigde Nederlanden, in grote mate zichzelf regerend en tolerant wat de religie betreft, vooral het gevolg is van twee negatieve factoren, naast de belangrijke nationale en geopolitieke elementen. Dat overkoepelende staatkundige en maatschappelijke project is, zoals reeds vermeld, gestrand op particularisme en op intolerantie.

Eigenbelangen

Slechts in uiterste nood hebben steden en provinciale staten of belangrijke edellieden afstand gedaan van wat zij

[p. 12]

Het kasteel van West-Souburg (Slot Aldegonde) met de laatste pagina van de Akte van Capitulatie van de stad Antwerpen op 17 augustus op 17 augustus 1585.

zagen als hun particuliere situatie en/of belangen. Keer op keer heeft ook Marnix zijn grote diplomatieke gaven aangewend om hier tegenin te gaan.

Slechts in de hoogste nood werd er een kortstondige eensgezindheid bereikt op het moment dat Alva hen naar de keel greep. Persoonlijke en particuliere baatzucht doken telkens weer op. We hoeven maar te denken aan de naijver van d'Arschot tegenover Oranje. Requesens maar vooral Farnèse hebben handig en sluw op die karaktertrekken ingespeeld. Door verleiding, omkoperij, en opsplitsing hebben zij datgene veroverd wat zij niet hadden kunnen winnen bij een eensgezinde opstelling. Moeten wij niet vrezen (vooral in Vlaanderen!) dat die neiging nog steeds weegt op de noodzaak totaalkeuzes te maken, nu wij ingeschakeld worden en moeten worden in grotere gehelen? (Ik denk bv. aan het verbijsterend gehaspel met onze éne taal, het Nederlands: Vlaamse professoren trachten, met overheidsgeld, ons ervan te overtuigen dat Vlaanderen een eigen taal moet ontwikkelen en in Limburg wordt, eveneens met overheidsgeld, het Limburgse dialect in het onderwijs ingevoerd).

Wat dan de tolerantie betreft, kan ik een gevoel van bitterheid niet onderdrukken bij het herlezen van de lotgevallen van de Pacificatie van Gent en bij de vaststelling hoe Oranje, en met hem Marnix, haast wanhopig de beide partijen tot redelijkheid trachtten te brengen en hoe telkens weer extremistisch fanatisme de broze eenheid aantastte en de open of verdoken tegenstanders gemakkelijke argumenten aan de hand deed om de kant van de Spanjaarden te kiezen. Was niet één van de motiveringen van de Unie van Atrecht, het begin van de scheuring, uitgelokt door calvinistische onverdraagzaamheid in de bevrijde steden?

Marnix die, een stap verder dan Erasmus, zich afgekeerd had van de dogmatische kerk maar die een overtuigd christen was, moet wel met lede ogen hebben aangezien hoe blind fanatisme zijn levensdoel in gevaar bracht.