Neerlandia. Jaargang 103

[p. 4]

Media
Wereldwijd aanwezig zijn via een educatieve kunstmaan?
● Guido Logie

‘Er is veel te overdenken’, zei prof. dr. Herman Van Pelt, hoofd van het zwaartepunt Communicatiewetenschap aan de Universitaire Instelling Antwerpen (UIA) en voorzitter van de ANV-werkgroep Media, in zijn inleiding op het symposium Een Nederlands-Vlaams kenniskanaal. Uit de lucht gegrepen? aan de UIA op vrijdag 27 november 1998. Dit symposium, behalve door de ANV-werkgroep en de UIA ook meegeorganiseerd door Radio Nederland Wereldomroep, sloot nauw aan bij het symposium dat dezelfde partners in december 1997 organiseerden over: BVN: de satellietzender van Vlaanderen en Nederland, waarmee beoogd werd ‘vooral politici en beleidsmakers in Vlaanderen te activeren voor dit gezamenlijk Vlaams-Nederlandse project, een geheel nieuwe vorm van grensoverschrijdende samenwerking op het terrein van de omroep’, aldus de professor.

Dat ‘activeren’ betekende dan vooral de Vlaamse overheid overtuigen van de grote betekenis van BVN voor de wereldwijde verspreiding van de Nederlandse cultuur, zodat ze ook de nodige middelen daarvoor ter beschikking zou stellen. ‘Hoopvol staat de klomp met wortel bij de schouw,’ zei Van Pelt, niet geheel onwetend van wat er in de klomp zou vallen. Hugo Weckx, Vlaams voorzitter van de Commissie ter uitvoering van het Nederlands-Vlaams Cultureel Akkoord, kondigde in zijn toespraak aan het einde van het symposium aan dat minister-president Luc Van den Brande op de begroting 1998 en op de begroting 1999 telkens 35 miljoen Belgische frank (zo'n kleine 2 miljoen gulden) inschreef voor de doorgifte van BVN-uitzendingen naar één continent buiten Europa: Noord-Amerika en Canada.

De eerste spreker in de rij was prof. dr. Mic Billet, hoofddocent bij de UIA en departementshoofd van het studiegebied Productontwikkeling aan de Hogeschool Antwerpen. De naam van Billet is in Vlaanderen vooral verbonden aan de uitzendingen van de openbare omroep - toen nog BRTN - over welzijnszorg, en dan meer bepaald aan het televisieprogramma Ommekaar. De lezing van Billet was een bezinning over beeld en beeldcultuur.

De beeldcultuur heeft in onze samenleving een definitieve en onomkeerbare plaats verworven, niet alleen om Jan Modaal te informeren of te ontspannen. Ook de zakenwereld en academische wereld maakt gretig gebruik van de beeldcultuur. ‘En toch,’ aldus Billet, ‘wij kunnen met de beeldcultuur niet overweg, wij blijven krampachtig in een verstarde en abstracte woordcultuur zitten, wij zijn bang voor de impact van de beeldcultuur’. Het beeld heeft duidelijk meerwaarden, o.a. de emotionele zeggingskracht, maar het heeft niet de pretentie, zoals het woord, een universele ordening van de werkelijkheid te kunnen geven. Het beeld komt harder aan dan ‘print- en voice-informatie’. ‘Het beeld is de belichaming van een (niet één) betekenis, d.w.z. niet universeel, maar gebonden aan particulariteit én de materie van het gehanteerde medium.’

Het beeld dwingt de kijker tot reflectie en oordelen. Beide begrippen zijn fundamenteel educatief en ieder mens is ertoe in staat. Vanuit die visie speelt de televisie haar rol, d.w.z. ze kiest ervoor ‘om de verschillende aspecten van het maatschappelijk leven aan te bieden: politieke informatie, kunst, sport, wetenschap, ontspanning enzovoort’. Dit aanbod moet op zo'n manier gebeuren dat ‘de dreigende kloof tussen de maatschappelijke werelden niet groter wordt’.

De publieke/openbare omroep

Dr. Jo Bardoel is verbonden aan de Vakgroep Communicatiewetenschap van de Universiteit van Amsterdam, specialisatie Beleidsstudies. Hij promoveerde medio 1997 op een proefschrift met als titel: ‘Journalistiek in de informatiesa-

[p. 5]

V.l.n.r. Prof dr. M. Billet, prof. dr. G. van der Perre, gewezen staatssecretaris drs. A. Nuis.

menleving’. Hij werkte ruim vijftien jaar bij de Nederlandse Omroep Stichting in verschillende beleidsondersteunende en -adviserende functies.

Zijn bijdrage aan het symposium handelde over ‘de pedagogische pretentie van de publieke omroep’. (De publieke omroep in Nederland is in Vlaanderen openbaar.) Bardoel verheugde er zich over om als zuidelijke Noorderling (geboren in Brabant, wonend in Amsterdam) ‘in ons meest nabije buitenland te vertoeven’, en dat des te meer, omdat ‘het de onderlinge samenwerking binnen het taalgebied tot inzet heeft.’ Hij stelde dat ook de taalgenoten in Zuid-Afrika en Namibië op onze belangstelling moeten kunnen rekenen, ‘zeker als we vandaag over afstandsoverbruggende technologie als kunstmanen komen te spreken.’

In eerste instantie schetste dr. Bardoel de evolutie van de televisie in het algemeen, en van de educatieve programma's in het bijzonder gedurende de laatste twintig jaar. De publieke omroep had twee decennia geleden nog hooggespannen idealen inzake educatie en opvoeding. Dat is nu wel helemaal anders. ‘Het magere klimaat voor educatieve uitzendingen heeft stellig te maken met het bredere lot van de publieke omroep die zich moet waarmaken in een omgeving van commerciële concurrentie, met alle gevolgen vandien’. Bardoel is het niet eens met het cultuurpessimisme van prof. Michael Tracey, vroeger hoofd van de befaamde Britse ‘Broadcasting Research Unit’, voor wie vandaag de dag niet alleen de publieke omroep op het spel staat, maar de democratie zelf. Hij verwijst naar een publicatie van W. Knulst en zichzelf, waarin erop gewezen wordt ‘dat de televisie en andere elektronische media inmiddels een geheel nieuwe, meer informele en ongebonden stijl van cultuurparticipatie en informatieconsumptie hebben geïntroduceerd.’ Voor Bardoel heeft klagen, zeuren en jeremiëren over de verloedering van het televisieaanbod geen enkele zin. Er is een nieuwe mediarealiteit: ‘de kijker - pardon: de gebruiker - is de baas geworden, en deze heeft per definitie het gelijk aan zijn zijde.’

En de publieke omroep heeft zich aan die nieuwe werkelijkheid aan te passen.

Vervolgens keek de spreker naar de kansen voor educatief aanbod nu en in de toekomst binnen die nieuwe realiteit. Een ‘educatieve purist’ is hij niet. Hij heeft geen moeite met een brede benadering van educatie, maar die moet wel op een welbewust uitgestippeld beleid zijn gebaseerd. Daar wringt in Nederland de schoen. (In Vlaanderen is het nog erger.)

De nieuwe informatie- en communicatietechnologie (ICT) dan. Het landelijk onderwijsbeleid, dat wordt ontwikkeld om die in te voeren, berust vooral op economische imperatieven. Pure ‘technology push’. Onderwijsidealisten moeten dus oppassen om niet misbruikt te worden als wegbereiders voor nieuwe technologie. Bardoel verwacht overigens niet dat de nieuwe interactieve technologie grote gevolgen zal hebben voor de educatieve omroep op het open net.

Het is daarenboven niet uitgesloten dat die nieuwe technologie de televisie verlost van ‘een aantal onrealistische claims als instrument voor afstandsonderwijs.’ ‘Televisie is immers niet om te leren, maar op zijn best om iets van op te steken,’ aldus Bardoel. Hij besloot met te stellen dat de educatieve omroep in eerste instantie omroep moet zijn en in tweede instantie - en liefst niet al te opvallend - educatie. ‘De oplossing ligt niet in een groter verzorgingsgebied, maar in een aantrekkelijke, op het (post)moderne kijkerspubliek gerichte programmering. Aan een educatief - of anderszins specifiek ingevuld - reservaat bestaat geen behoefte.’ Daarom opteerde de spreker ervoor dat de publieke omroepen van beide gemeenschappen de beste, bestaande uitzendingen van stal halen: gewoon ‘het Beste van Vlaanderen en Nederland’.

[p. 6]

Nederlands-Vlaamse samenwerking

Kunnen en moeten Vlaanderen en Nederland samenwerken om het aanbod van culturele en educatieve uitzendingen uit te breiden? Het antwoord op die vraag formuleerde Aad Nuis, gewezen staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen in het eerste paarse kabinet. Voor hem moeten Nederland en Vlaanderen op allerlei terreinen samenwerken, omdat we buren zijn, en omdat we een gemeenschappelijk erfgoed te beheren hebben, de Nederlandse taal. Maar kunnen Nederland en Vlaanderen ook samenwerken? Uiteraard wel. Het gebeurt ook, op allerlei manieren. Maar af en toe zijn we elkaars favoriete irritatiebron, ‘zoals je bij broers en zusters ook wel ziet.’ Het heeft volgens Nuis iets met de taal te maken. ‘Die verbindt ons, maar zorgt ook voor misverstand, omdat we te snel denken dat we elkaar verstaan.’ En verder vermoedt Nuis dat de betrekkingen minder stroef zouden verlopen als er evenveel Vlamingen waren als Nederlanders. Het geringer aantal en slechte ervaringen met ‘een naïef soort hoogmoed’ die in het Noorden nogal eens voorkomt, maken dat Vlamingen soms doorschieten in argwaan en lichtgeraaktheid. ‘Officieel is er tussen Vlaanderen en Nederland nooit enig vuiltje aan de lucht, informeel weten we allemaal dat de liefde niet altijd over rozen gaat.’ Samenwerking kan op zichzelf nooit een doel zijn, er moet een concreet gemeenschappelijk of wederzijds belang mee worden gediend.

Moet er samengewerkt worden om het aanbod van educatieve en culturele uitzendingen uit te breiden? Er zijn heel wat bedenkingen bij te maken. Om te beginnen: programma's maken kost geld en de publieke omroep staat er financieel gezien in beide landen niet al te best voor. En de voorbeelden van geslaagde samenwerking op dat vlak zijn niet erg talrijk. Tien voor Taal, ja, en verder? Misschien is het mogelijk een zekere afstemming in de programmering te maken, opperde Nuis.

Wat educatieve uitzendingen in engere zin betreft, de gedachte lijkt aanlokkelijk, maar ook hier zijn er hindernissen die niet gebagatelliseerd mogen worden. Nederland heeft een professionele organisatie voor het maken van zulke programma's, Vlaanderen niet. Een eerste stap zou dus zijn dat Vlaanderen zijn eigen capaciteit versterkt, een tweede dat naar de meest doeltreffende vorm van samenwerking tussen de organisaties gezocht wordt. Van meetaf aan moeten de financiële afspraken ondubbelzinnig zijn.

‘Een plan zonder visie heeft geen ziel, maar een plan zonder cijfers heeft geen lijf.’ De gewezen staatssecretaris toonde zich niet zo enthousiast om de uren dat BVN niet uitzendt, te vullen met educatie. Als er toch ruimte is voor een themakanaal, maak er dan een gezamenlijk kinderkanaal van, zei hij. ‘Zodat ze later, als ze groot zijn, met dezelfde liedjes, beelden en verhalen in hun achterhoofd, met elkaar zullen samenwerken of het de gewoonste zaak van de wereld is. Op een mooie Pinksterdag. Samen in de zon.’

Virtuele universiteit

Laatste spreker van de dag was prof. Georges Van der Perre, gewoon hoogleraar aan de Faculteit Toegepaste Wetenschappen van de Katholieke Universiteit Leuven (KUL). Sinds 1994 is hij president van EuroPACE 2000 (European Programme of Advanced Continuing Education), een Europees universitair netwerk met zetel in Leuven. Binnen de KUL is hij voorzitter van het Leuvens Instituut voor Nieuwe Onderwijsvormen (LINOV).

Zijn onderwerp was de vraag of de virtuele universiteit de omroep nodig heeft, of omgekeerd.

We leven in een kennismaatschappij. De hedendaagse mens wordt dus geconfronteerd met drie belangrijke nieuwe uitdagingen: kennis, verandering en internationalisering. Die uitdagingen stellen aan het individu dan weer drie eisen: een permanent op functioneel niveau gehouden kennis, dus een leven lang leren; het vermogen om zich soepel aan snelle veranderingen aan te passen; de bekwaamheid om zich in te leven in een grote verscheidenheid van culturen. Het onderwijs moet het individu daartoe vormen en daarin ondersteunen. Dat betekent voor de onderwijswereld dat ‘leren leren’ de essentie moet zijn; dat de cuuricula uitgebouwd moeten worden in functie van basisinzichten, - vaardigheden en -attitudes; dat de relatie vorming-tewerkstelling-concurrentiekracht zorgvuldig in het oog gehouden moet worden; dat in het voortgezet onderwijs het onderwijsaanbod opengetrokken en geflexibiliseerd moet worden.

De educatieve verantwoordelijkheden van universiteiten en hogescholen kunnen opgedeeld worden naar vijf doelgroepen: de gewone studenten, de alumni (‘diploma met onderhoudscontract’), de industrie en de verschillende economische en maatschappelijke sectoren, de deeltijds lerenden (afstandsonderwijs) en de brede maatschappij.

De ICT biedt enorme nieuwe leermogelijkheden en opent enorme perspectieven voor inter-institutionele samenwerking en uitwisseling.

Het netwerk-potentieel is vooral voor het hoger onderwijs van groot belang. De ‘gedistribueerde virtuele universiteit’ is het samenbrengen van instituten die op verschillende plaatsen liggen, in een virtuele ruimte. Dit gebeurt door diverse vormen van telecommunicatie te gebruiken: videoconferencing, E-mail en computerconferencing, Internet-World Wide Web, Interactieve televisie. Een netwerk kan verschillende functies hebben die elkaar overlappen. Van der Perre ontwikkelde drie modellen: de virtuele klas en campus, een netwerk voor afstandsonderwijs en een netwerk voor leren op vraag en op bestelling. De Europese virtuele universiteit met deze drie functies vindt men o.a. al terug in EuroPACE 2000, of in het groots opgezette project VirtUE (A Virtual University for Europe).

[p. 7]

Aan het eind van zijn verhaal stelde prof. Van der Perre nogal wat vragen. Heeft de omroep de virtuele universiteit nodig? Bekeken van de kant van de 40% hoger geschoolden in Vlaanderen leek het hem ‘zeer de moeite waard om te onderzoeken of het nuttig en doenbaar zou zijn een TV-kenniskanaal of -programma te ontwikkelen dat grondiger ingaat op thema's die via de nu gangbare programma's aangekaart worden.’ Een dergelijk kanaal zou gekoppeld kunnen worden met een Internet-discussieforum, om zo een vorm van volwaardige interactieve televisie te realiseren. De permanente vorming zit eerder in het takenpakket van de (virtuele) universiteit dan in dat van de publieke omroep. Bekeken van de kant van de 60% niet-hogergeschoolden dan. ‘Zou de virtuele universiteit met de omroep als partner een universiteit van en voor de gemeenschap kunnen ontwikkelen (een volksuniversiteit-nieuwe-stijl), als wapen tegen dualisering?’ Terzijde stelde de hoogleraar de vraag waarom het Vlaamse omroepdecreet een strikte scheiding tussen regionale TV en doelgroepen-TV maakt. Sommige regionale zenders zouden het educatieve gat kunnen en willen opvullen, maar er is de regel niet meer dan 300 uur per jaar programma's uit te zenden. En heeft de virtuele universiteit de omroep nodig? Als ‘carrier’ zeker. De virtuele universiteit als netwerk voor afstandsonderwijs heeft de kanalen van de omroep nodig.

NET.T.UN.O in Italië bijvoorbeeld maakt gebruik van RAI-kanalen. EuroPACE onderhandelt met beide, ‘maar kijkt ook met veel interesse naar de satellietzender BVN.’ Ook het audiovisuele materiaal van de omroep (actueel en archief) zou voor de virtuele universiteit van nut kunnen zijn.

Ten slotte: de synergie tussen omroep en universiteit, met optimaal gebruik van de ICT, maakt totaal nieuwe activiteiten mogelijk. Twee zijn reeds genoemd: het kenniskanaal en de volkshogeschool.

BVN

In zijn toespraak bracht Hugo Weckx het verhaal van het eerste advies van de Gemengde Commissie over BVN. Het gaat met de satellietzender de goede richting uit, en die richting is dan Noord-Amerika en Canada. Minister-president Van den Brande heeft er dus twee keer 35 miljoen frank voor over. Weckx deelde ook terloops mee dat de Nederlandse Tweede Kamer de nieuwe regering-Kok gevraagd had de nodige middelen ter beschikking te stellen om de uitzendingen door te geven naar de Antillen/Aruba en Suriname. Hij drukte de hoop uit dat BVN bij het begin van het derde millennium ook het nieuwe Zuid-Afrika zal bereiken.

De gewezen cultuurminister zei dat in Vlaanderen nu een ‘overlegwerkgroep’ van start gegaan is met vertegenwoordigers van de Vlaamse regering, het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap en de Vlaamse openbare omroep om het advies van de Commissie te implementeren. Hij

Prof. van Pelt en Hugo Weckx

plaatste een aantal bedenkingen bij die, wat hij noemde, moeizame gesprekken. Hij riep in eerste instantie de minister van Economie en Media op om zijn medewerkers een actieve rol in dat overleg te laten spelen. Vervolgens richtte hij zich tot de openbare omroep en ‘bezwoer’ hem volwaardig te participeren in het BVN-project door het gereserveerde zitje in het bestuur te benutten, ‘zodat ook de Vlaamse openbare omroep eindelijk herkenbaar en volwaardig in dit belangrijke culturele integratieproject aanwezig zou zijn.’

Verder zei Hugo Weckx een ‘resoluut voorstander’ te zijn van de educatieve functie van BVN binnen en buiten prime time, vooral gericht op het grote publiek, ‘zodat inderdaad een volkshogeschool-nieuwe-stijl ontstaat als dam tegen de duale samenleving.’ De openbare omroepen, dus ook BVN, hebben volgens hem de taak het grote publiek levenslang en wereldwijd te leren leren.

Weckx besloot: ‘Met de Commissie ter uitvoering van het Vlaams-Nederlands verdrag zullen wij erover waken dat deze doelstellingen bij het begin van het derde millennium zo goed mogelijk worden verwezenlijkt.’ Waarvan akte.

De toekomst

Herman Van Pelt sloot het symposium af. ‘Zelf zou ik in de veelheid van omroepmogelijkheden voor educatie, cultuur en instructie liever niet kiezen tussen het één en het ander. Liever zou ik de veelheid omarmen,’ zei hij. ‘Een verruimd BVN-model, verbreed in reikwijdte en qua profiel, boeit enorm: uitstalraam zijn van Nederland en Vlaanderen, van de Nederlandse taal en brede cultuur, op Europa én de wereld.’

Die stoutmoedige BVN-idee moet misschien nog een beetje groeien, opperde hij, en ondertussen gedreven doorverteld worden. ‘We zijn niet fanatiek,’ zei de professor over ‘zijn’ mediagroep. ‘Maar we hebben de pretentie om bergen te verzetten. Durvers gaan geen struikelblokken uit de weg. Wie enkel achter de kudde aanloopt, stapt snel in de stront van anderen.’