Neerlandia. Jaargang 102

[p. 28]

Taal
Algemeen Belgisch Nederlands, de vlag en de lading
● Ruud Hendrickx

Op 8 september presenteerde de VRT zijn Taalcharter aan de pers. De dag erna kopte De Morgen ‘Hier spreekt men Algemeen Belgisch Nederlands’. ‘De omroeptaal moet een correct Belgisch Nederlands worden’, schreef De Standaard en de correspondent van de Volkskrant in Brussel meldde aan zijn landgenoten: ‘Noordelijk Nederlands is niet langer de norm bij de Vlaamse radio- en televisie-omroep VRT’. In de dagen en weken na de presentatie van het Taalcharter is er heel wat beroering over dat zogenaamde Algemeen Belgisch Nederlands geweest. Onderwerp van discussie was niet alleen de lading, maar ook de vlag zelf. Welk Nederlands wil de VRT nu precies hanteren en waarom noemen we het zo?

De lading

Het Taalcharter van de VRT is een interne handleiding voor alle omroepmedewerkers waarin de stuurgroep Taaladvies in grote lijnen heeft vastgelegd aan welke criteria de taal die op de radio- en televisienetten van de VRT te horen is, moet voldoen. Met het Taalcharter zal de VRT zich inzetten een aantrekkelijke, duidelijke, efficiënte en correcte standaardtaal te hanteren die rekening houdt met en afgestemd is op zijn publiek. In een tiental bladzijden is uitgelegd wat de stuurgroep Taaladvies daaronder verstaat. Er komen twee grote krachtlijnen in naar voren: in zijn informatieve programma's hanteert de VRT net als vroeger een zakelijk, neutraal en duidelijk register van de standaardtaal; in zijn amusementsprogramma's zet de VRT er zich voor in om een aantrekkelijk, informeel register van de standaardtaal te hanteren en het gebruik van een tussentaal (het ‘verkavelingsvlaams’) als omroeptaal te weren:

‘De VRT hanteert als openbare omroep in beginsel de standaardtaal. Een openbare omroep wil een zo ruim mogelijk publiek bereiken en doet dat in een taal die binnen zijn cultuurgroep als gemeenschappelijk communicatiemiddel wordt gehanteerd. Dat kan niet anders dan de cultuurtaal (de standaardtaal) zijn, de taal die de leden van die cultuurgemeenschap in hun contacten met de overheid, in het onderwijs, in de kunst en de literatuur gebruiken. Dat de omroep principieel voor de standaardtaal kiest, sluit dialect en tussentaal geenszins uit, maar ze horen wel alleen in bepaalde programma's thuis.’

‘De VRT wijst tussentaal als presentatietaal van de hand. Er is geen algemene consensus onder de Nederlandstaligen in Vlaanderen over de status, laat staan de inhoud van die tussentaal. Wij gaan ervan uit dat met de verdere verspreiding van het standaardtaalgebruik in Vlaanderen, de tussentaal in haar huidige vorm meer en meer zal verdwijnen. In haar plaats zal er een informele variant van de standaardtaal komen die op een natuurlijke en nauwe wijze aansluit bij de standaardtaal die in Vlaanderen in het formelere register al ondubbelzinnig geaccepteerd wordt. De VRT ziet het als zijn taak de Nederlandssprekende taalgemeenschap in Vlaanderen ook voor die informele variant van de standaardtaal tot voorbeeld te dienen.’

Een duidelijker engagement kun je als openbare omroep niet aangaan. De VRT kiest principieel voor het Nederlands. In alle non-fictieprogramma's moeten de omroepme

[p. 29]

dewerkers volgens het Taalcharter een register van de Nederlandse standaardtaal spreken. Uiteraard klinkt het Nederlands van het journaal anders dan dat van het Swingpaleis, maar in principe moet het allebei standaardtaal zijn. De standaardtaal die de VRT wil hanteren, is de Belgische variant van de Nederlandse standaardtaal, het Nederlands zoals dat door taalbewuste Vlamingen wordt gesproken, wanneer zij bewust hun taal verzorgen. Ondanks alle deining dat het hier en daar heeft veroorzaakt, is dat standpunt niet revolutionair. Ook voor de vorige taaladviseur, Eugène Berode, was de Noord-Nederlandse norm niet heilig.

‘Ik vind dat de BRTN en dus ook de radio het Noordnederlands als norm moeten hanteren. Anders hebben we helemaal geen norm en ook in taalzaken is alles beter dan chaos. Maar als je dat zegt, hoor je wel zekere grenzen in acht te nemen. Overschrijd je die, dan komt het taalgevoel van de Vlamingen in opstand. En dat is het ergste wat de standaardtaal bij ons kan overkomen.’

Voor Berode waren er drie grenzen. Allereerst vond hij het ‘nonsens’ om de Randstad-uitspraak van het Nederlands over te willen nemen. Hij gunde Vlaamse beelden en zegswijzen bestaansrecht en officiële Belgische termen als schepen, licentiaat en gouverneur behoorden voor hem zonder discussie tot de standaardtaal.

Die norm is te beperkt. Naast de uitzonderingen die Berode noemt, moeten ook andere woorden die in Nederland onbekend zijn, maar in Vlaanderen wijd verspreid en algemeen geaccepteerd zijn, tot de VRT-norm worden gerekend. Vaak erkennen ook Nederlandse standaardtaalsprekers die woorden zonder meer als Nederlands, hoewel ze ze zelf niet gebruiken. Voorbeelden daarvan zijn praline (bonbon), peperkoek (ontbijtkoek), kwakkel (een onjuist bericht in de krant), onrechtstreeks (indirect), vieruurtje (een hapje omstreeks 16 uur), ergens mee verveeld zijn (ergens mee in z'n maag zitten), een resem (reeks) vragen. Die woorden en uitdrukkingen zul je beslist aantreffen in de teksten van

Ruud Hendrickx
Foto: VRT, Phile Deprez

[p. 30]

Vlaamse standaardtaalsprekers, in Vlaamse kwaliteitskranten en bij grote Vlaamse auteurs.

Dat de VRT meer ruimte voor eigen Belgisch Nederlandse inbreng laat, betekent geenszins dat alle kromme taal die in Vlaanderen te horen is, een normatieve status krijgt. Anders is de chaos waar Berode het over had, niet veraf. Taalbewuste Vlamingen zijn het er doorgaans over eens dat klakkeloze vertalingen uit het Frans of het Engels niet tot de Nederlandse standaardtaal behoren. Hetzelfde geldt voor woorden die algemeen als dialect of purisme worden aangevoeld. Voorbeelden van kromme taal die we niet accepteren zijn goesting (zin, trek), klak (pet), brieventas (portefeuille), uurwerk (horloge), de duimen leggen (het onderspit delven), eraan houden (erop staan), op punt stellen (een gallicisme dat met preciezere bewoordingen kan worden weergegeven). Die woorden tref je niet in de teksten van taalbewuste Vlamingen aan.

In de praktijk behandelen we het Nederlands zoals het in Nederland en in België wordt gesproken voortaan op dezelfde manier. Net zoals in het algemene en Nederlandse Nederlands onderscheiden we in het Belgische Nederlands verschillende registers. Vlamingen die bewust hun taal verzorgen hebben min of meer dezelfde intuïtie over wat tot de standaardtaal in Vlaanderen gerekend moet worden en wat niet.

Stilaan wordt die intuïtie wetenschappelijk en systematisch onderzocht. De VRT staat met zijn standpunt immers niet alleen. Ook de Nederlandse Taalunie erkent dat de standaardtaal in Nederland en Vlaanderen van elkaar verschillen en doet veel onderzoek naar die variatie. Ze gaat bijvoorbeeld na wat op het gebied van uitspraak, zinsbouw en idioom tot de geaccepteerde standaardtaal wordt gerekend en wat niet. De Taalunie erkent dat wie een uitspraakwoordenboek wil maken, rekening moet houden met de uitspraakverschillen boven en onder de Belgisch-Nederlandse staatsgrens. In haar taaladviesbeleid komt ze steeds meer tot het inzicht dat de ene Nederlandse standaardtaal die zij volgens het Taalunieverdrag moet beschermen, niet bestaat. Geert Craps, taaladviseur van het Vlaams Parlement en lid van de kernredactie van de Taaladviesdatabank, stelt het in Over taal erg scherp: ‘Vlaamse taalzuiveraars’ (dat zijn voor hem zij die de eenheidsnorm voorstaan) ‘zijn ofwel blind voor de realiteit in Vlaanderen ofwel spelen ze Don Quichote: ze vechten tegen windmolens.’

De vlag

Wat de kranten Algemeen Belgisch Nederlands hebben genoemd (omdat we op die manier weer toevallig bij ABN uitkomen), heet in het Taalcharter de Belgische variant van de Nederlandse standaardtaal. Die benaming is bewust gekozen.

Om te beginnen heeft de wetgever bepaald dat de taal van Vlaanderen het Nederlands is, de taal die we gemeen hebben met Nederland en die door de Taalunie wordt beschermd. De omroep heeft conform de wetgeving willen beklemtonen dat zijn taal het Nederlands is, meer specifiek nog de Nederlandse standaardtaal.

Ten tweede heeft de omroep de term Vlaams willen vermijden in de benaming van de taalvariant die hij hanteert, juist omdat hij zich ertoe engageert om het zogenaamde ‘verkavelingsvlaams’ zo veel mogelijk te weren. Overigens is Vlaams in taalkundige zin moeilijk te definiëren. Bedoel je er de dialecten ten westen van de Schelde mee? Of heb je het dan over een taalvorm die van de Noordzee tot de Nederlandse grens wordt gesproken? In staatkundige betekenis komt de term Vlaams wel in het Taalcharter voor. Ten derde is het Nederlands zoals dat op de VRT te horen is, niet alleen de taal van de Vlamingen. Het is ook de variant van het Nederlands zoals die ten zuiden van de taalgrens en door anderstaligen in België wordt geleerd en gesproken. Overigens heeft ook het Taalunieverdrag het over ‘de Nederlandse gemeenschap in België’.

Ten slotte past de benaming in een taalkundige traditie. Een taalvariant wordt aangeduid met de algemene benaming van de taal voorafgegaan door het adjectief afgeleid van de staatkundige entiteit waar hij wordt gesproken. We hebben het over Canadees-Frans, Zwitsers-Frans en Belgisch-Frans en niet over Quebecs-Frans, Romandisch-Frans en Waals-Frans.

De VRT noemt de variant van het Nederlands die hij gebruikt bewust niet Belgisch-Nederlands, en beslist niet Algemeen Belgisch Nederlands, omdat die benaming te veel de indruk wekt dat het om een aparte taal gaat. De VRT gebruikt principieel de Nederlandse standaardtaal, maar wel de Belgische variant ervan. Als de term Belgisch Nederlands (zonder liggend streepje) in het Taalcharter wordt gebruikt, is dat alleen maar als verkorte aanduiding in contrast met Nederlands Nederlands.

De taalminnende Vlaming kan dus op zijn twee oren slapen (een Belgische variant van de Nederlandse standaardtaal naast het algemeen Nederlandse ‘hij hoeft zich geen zorgen te maken’). Binnen afzienbare tijd wordt het Nederlands bij de openbare omroep (een Belgische variant van de Nederlandse standaardtaal naast het in het Nederlandse Nederlands gangbare ‘publieke omroep’) er alleen maar beter op.

Ruud Hendrickx is taaladviseur voor de VRT