Neerlandia. Jaargang 102

Amerikaan of niet?
● Benno Groeneveld

Amerika is een land, dat in zijn huidige vorm gesticht is door immigranten en men is daar heel trots op. Het is daarom heel gewoon om bij een eerste kennismaking uitgebreid te praten over waar men vandaan komt, waar de voorouders geboren zijn en hoe lang de familie al in de VS is. Meer recentere immigranten vragen elkaar vaak met welk visum ze het land zijn binnengekomen, of ze al een werkvergunning (een ‘groene kaart’) hebben, hoe ze die kaart hebben gekregen. Meteen daarna kan dan de andere belangrijke vraag komen: ben je Amerikaan geworden of ben je nog Belg, Nederlander of heb je een andere nationaliteit?

Die beslissing om Amerikaan te worden is een belangrijke stap, waar iedereen over nadenkt, omdat het vaak een beslissende stap is. Vele landen - inclusief Nederland en België - stellen namelijk dat hun staatsburgers de nationaliteit verliezen als ze vrijwillig Amerikaan worden.

Voor de oudere Nederlanders en Belgen was het Amerikaan worden meestal geen probleem. Ze zijn vlak voor of in de oorlogstijd naar Amerika gegaan of gevlucht en dachten niet direct aan terugkeer. Immigranten uit de jaren vijftig kwamen naar de VS op zoek naar werk en vonden het niet meer dan logisch dat ze onderdeel werden van wat zij zagen als hun nieuwe vaderland.

Maar veel latere immigranten zien het opgegeven van de nationaliteit van het geboorteland als een grotere stap. Amerikaan worden is lang niet meer zo vanzelfsprekend. De hardheid van de Amerikaanse maatschappij, het ontbreken van het veiligheidsnet waar men in Europa aan gewend was geraakt, of juist de vrijheid van wonen en werken, het zijn vaak erg praktische en niet erg romantische redenen, die dezer dagen de belangrijkste rol spelen bij de beslissing. De redenen om wel of niet Amerikaans staatsburger te worden zijn even geschakeerd als er immigranten zijn. Dat maakt het onderwerp zeer Amerikaans en zeer interessant, maar te weinig immigranten schrijven boeken over hun ervaringen en het hoe en waarom van hun keuze van een nationaliteit.

Tweestrijd

Luc Sante heeft gelukkig wel onlangs een boek geschreven over zijn persoonlijke interne discussie. Zijn inspiratie voor The Factory of Facts, zo zegt hij in een interview, was dat



mensen hem telkens weer vroegen: je woont nu al meer dan 35 jaar in de VS en je bent nog steeds geen Amerikaans staatsburger. Het antwoord op die vraag werd steeds langer en leidde daardoor bijna vanzelf tot een boek. Sante's persoonlijke redenering is dat hij geen Amerikaan wil worden, omdat hij zichzelf beschouwt als iemand die geen nationaliteit heeft. Hij voelt zich daar erg prettig bij, het geeft hem onder meer een beetje afstand van het land. Iets wat voor een schrijver - Sante werkt voor onder meer de New York Review of Books en andere vooraanstaande Amerikaanse bladen, inclusief het weekblad Time - lang niet altijd een nadeel is.

Het feit dat hij de Belgische nationaliteit heeft, maakt dat hij zich internationaal en statenloos, in de meest positieve betekenis van die woorden, voelt. Sante zegt: ‘België is een

[p. D20]

samenraapsel van dingen. Het is een land dat pas in 1830 een land werd en het is samengesteld uit allerlei losse elementen: iedere stad heeft zijn eigen geschiedenis en de steden waren eeuwenlang op zichzelf staande eenheden.’

Sante's ouders woonden in Verviers, in Wallonië en hij werd daar geboren in 1954. Zij verhuisden naar de VS toen hij acht jaar was.

Sante is daarna met enkele onderbrekingen opgegroeid in de VS. Hij is naar Amerikaanse scholen geweest, hij heeft zijn vormende jaren als tiener doorgebracht rond en in New York. Maar, zegt hij, New Jersey (waar hij met zijn ouders woonde en dat door sommigen wel het België van de VS genoemd wordt) en New York (waar hij, zodra het kon, heen verhuisde) voelden ‘buitenlands’ aan. ‘Ik ben opgevoed door ouders die hier altijd maar tijdelijk waren. België was ons land.’ Zijn ouders zeiden altijd dat ze alleen maar in Amerika zouden blijven totdat ze een financiële basis hadden, ‘en dan gaan we weer terug.’

Belg in Amerika

Vandaar dat hij in Amerika groot is geworden als een zeer Belgische jongen. ‘Mijn moeder kookte uitsluitend Belgisch eten, we spraken alleen maar Frans thuis, ik las Belgische stripboeken, al dat soort dingen. Mijn moeder deed haar uiterste best om me te beschermen tegen besmetting door de Amerikanen.’

Die ‘besmetting’ heeft echter zowel Sante als zijn ouders toch te pakken gekregen. Sante's ouders waren na jaren Amerika geen ‘echte’ Belgen meer, ze waren wat België betreft stil blijven staan in 1962, het jaar dat ze voor het eerst emigreerden. Maar het land zelf is natuurlijk niet stil blijven staan. En vandaar dat zijn ouders, ondanks al hun inspanningen Belg te blijven er toch niet meer helemaal in pasten. ‘Toen mijn vader in 1987 met pensioen ging, verkochten ze al hun bezittingen in de VS en ze gingen terug. Maar ze kwamen terecht in een heel ander

De feitenfabriek, een verleidelijke herinnering aan een leven in België en Amerika vertaling, uitgave Uitgeverij Prometheus

land dan ze verlaten hadden en ze hielden het maar twee jaar uit. Nu zijn ze terug in de VS.’

Dat heeft echter ook niet alles opgelost, want Sante's ouders zijn door hun afzonderlijke opstelling ook geen echte Amerikanen meer en zijn uiteindelijk heel eenzaam tussen de twee landen terecht gekomen.

De allergrootste ironie, zegt Sante, is dat zijn ouders die zo Belgisch wilden blijven, onlangs Amerikaan geworden zijn, zij kregen als staatsburgers meer pensioen.

Sante, die in Brooklyn woont en tijdens de zomer in ‘upstate New York’, weet niet wie hij zelf is. Hij beschrijft in zijn boek zijn eerste bezoeken aan de familie, op aandringen van zijn moeder, toen hij twintig was en voor het eerst weer eens in de buurt was, in Parijs. Het zijn het soort bezoeken dat iedereen kent die lange tijd weg geweest is uit een land, of zelfs een oude buurt: je herkent alles nog wel, maar de afstanden zijn kleiner, de huizen lager en de straten smaller.

Veranderende houding

Vijftien jaar na dat eerste echte bezoek, ging hij voor langere tijd terug, voor het doen van onderzoek dat later uitgroeide tot zijn boek. Zijn hele houding tegenover België is sinds die tijd veranderd. ‘Ik ga niet meer omdat ik “moet” voor familiebezoek, maar om vrienden te bezoeken die ik gemaakt heb.’ Waar overigens weer een ironische draai aan zit. Hij komt veel bij nieuw gemaakte goede vrienden. Zij hebben hun heel eigen kijk op België, een beetje als buitenstaanders: zij is Duits en hij komt uit het oostelijke, Duitse, deel van het land.

Achtergrondinformatie over België en zijn geschiedenis vormt een belangrijk deel van The factory of facts. Voor de gemiddelde Nederlander of Belg, zelfs de gemiddelde emigrant uit die landen, een oppervlakkige herhaling van wat je ooit vroeger bij de vaderlandse geschiedenis geleerd hebt.

Sante zegt dat hij die hoofdstukken vooral voor de Amerikaanse lezer geschreven heeft, om hem of haar wat achtergrondinformatie te geven over een land waar de gemiddelde Amerikaan maar weinig over hoort. Sante had gedacht dat die hoofdstukken gemist konden worden in de komende Nederlandse en Franse vertalingen van zijn boek. ‘Ik heb mijn uitgever gevraagd of dat niet ijs aan de Eskimo's verkopen was. Maar ze zeiden dat het niet geeft, dat ze mij gewoon als een Amerikaanse schrijver gaan verkopen.’

Een Amerikaanse schrijver maar wel met een Belgische achtergrond en een boek dat in ieder geval bij de Belgen in de VS is aangeslagen. ‘Ik heb het idee dat ik van vrijwel iedere Belg in Amerika heb gehoord, ze schrijven, ze bellen. Ik wist niet dat er zo veel waren,’ zegt Sante.

Veel van die bellers en schrijvers zeggen, dat Sante niet zijn, maar hun ervaring heeft beschreven. Het grootste compliment dat een schrijver van een autobiografie/familiegeschiedenis kan krijgen.

The Factory of Facts, Luc Sante, uitgave Pantheon Books, New York, 1998. ISBN 0-679-42410-5.

Benno Groeneveld is correspondent voor Nederlandse en Vlaamse media in de Verenigde Staten