Neerlandia. Jaargang 102

[p. D 1]

Uitgeven in Nederland en Vlaanderen

Bijlage bij VVL-Ideeën

jaargang 30, nummer 2, november-december 1998

[p. D 2]

(De Vlaamse afwijking)
Martin Ros:
Ik stink naar Vlaamse koeienstallen!
● Guido Logie

‘Ik leef voort met uw ideeën en gedachten. Moedig ga ik voorwaarts dankzij u.’ Met die zeer typerende woorden dankte Martin Ros de auteurs op het afscheidsfeest dat de Arbeiderspers hem in april 1997 aanbood. Meer dan dertig jaar was hij uitgever. Zijn naam zal vooral verbonden blijven met de succesvolle reeks ‘Privé-domein’, al was hij als uitgever een duizendpoot, letterlijk en figuurlijk van vele markten thuis. In april 1996 werd hij getroffen door een herseninfarct. Na een lang genezingsproces maakte de behandelende neuroloog

Martin Ros: ‘Leve Vlaanderen!’

Dietz duidelijk dat hij beter voor de VUT kon kiezen en niet meer naar het drukke Amsterdamse uitgeversbestaan zou terugkeren. En Ros gehoorzaamde de arts. Althans, hij ruilde Amsterdam voor zijn privédomein: Hilversum. Waar hij leest, schrijft, aan programma's meewerkt, een eigen uitgeverij Aspekt runt... Kortom, alles doet wat de medicijnman hem verbood.

Voor dit dossier gingen we de laatste ‘ouderwetse’ uitgever, met meer oog voor kwaliteit dan voor cijfers, opzoeken. We ontmoetten een gedreven intellectueel, met belangstelling voor zeer uiteenlopende onderwerpen als het rooms-katholicisme, de bevindelijkheid, aantrekkelijke vrouwen (gestigmatiseerde en andere), wielrennen, het ‘flamisme’, enzovoort.

[p. D 3]

‘Ik ben iemand die in tegenstelling tot veel uitgevers en schrijvers hier een vrij grote veronderstelling heeft van het Vlaamse gebied. Ik heb er altijd naar gestreefd - toen ik nog bij de uitgeverij was - om veel in Vlaanderen te doen, met onze vertegenwoordigers enz. Daar lag toch een soort van doem op. De meeste boeken die in Nederland goed werden aangeboden, zoals de boeken van Boontje, gingen in België veel minder. Er waren boeken die het helemaal niet deden, en boeken van dubieuze kwaliteit die het in België behoorlijk goed deden. Waar zat dat in? Ik heb er altijd naar gestreefd om daar achter te komen, om op grond van zekerheden op dat gebied een beleid te bepalen. Mijn mening is dat in Vlaanderen het aantal lezers zeer groot is. Ik zie dat ieder jaar op de Vlaamse Boekenbeurs waar ik altijd met grote vreugde heen ga omdat ik er geniet van het ontzaglijk groot aantal mensen dat er met grote boodschappentassen zijn voorraad boeken voor het hele jaar komt halen. In die Vlaamse boekenbeurs ziet men een stuk omzet voor het hele jaar geschieden. De meeste uitgeverijen - ik hoef u dat niet te vertellen, dat is in een eenparig versnelde beweging gegaan, zeker de laatste tien, vijftien jaar - zijn in handen van Nederlanders. Lannoo in Tielt heb je nog, en nog enkele verspreide, maar die verspreide werken dan ook nog vaak samen met Nederlanders. De kleinere uitgeverijen die er de laatste jaren nog waren, zijn van de aardbodem verdwenen. Ik bedoel literaire en flamistische, niet de extreem-flamistische. Dat vind ik dus jammer, ik kwam juist naar de Boekenbeurs om die geweldige schat aan Vlaamse boeken die daar getoond werd, te zien, ook voor de hele Nederlandse markt, en verder ook de wellust waarmee de Vlaamse koper daar op afkwam, namelijk vaak het hele gezin met kindertjes erbij. In de tweede plaats kwam ik ook voor de kleinere uitgeverijen die

Martin Ros, gedreven boekenfanaat

geen doorgang hadden naar Nederland, waarvan je de boeken nooit in de boekhandel vindt en die toch - vooral als je geïnteresseerd bent in een aantal curieuze kanten van de Vlaamse geschiedenis, die toch te maken hebben met de Nederlandse. Nu moet ik die missen, al dacht ik de laatste keer dat ik er was, dat die typisch Vlaamse uitgeverijen weer wat verstevigd zijn. Als u nu vraagt wat ik van de verkoopmogelijkheden denk, dan ben ik tot de slotsom gekomen dat die mogelijkheden groter zijn dan de gemiddelde Nederlandse uitgever denkt. Hij denkt daar te min over. Er zijn meer mogelijkheden als je het maar echt drastisch aanpakt. Niet meer een ondernemertje in Antwerpen dat erbij laten doen, die doet ook nog even de Arbeiderspers, de Bezige Bij... De grote uitgeverijen moeten eigen ondernemingen in Vlaanderen exploiteren.’

Met Vlaamse mensen?

‘Natuurlijk. Dat gebeurt bij een aantal grotere uitgeverijen al op grote schaal, zodat wij ook gemakkelijker en beter doordringen in de Vlaamse boekhandel. De betere Vlaamse boekhandel is klein. Het soort boekhandels dat je in Amsterdam aantreft en dat opweegt tegen boekhandels in Parijs en Londen, vind je in Antwerpen en Brussel, maar ze zijn veel kleiner. Je hebt wel een veel groter aantal verkooppunten. Ook bij bedrijven die andere dingen dan boeken verkopen. Juist door die eigen ondernemingen in Vlaanderen wil ik meer toegang krijgen tot die verkooppunten die vaak bij een station liggen. Je moet de suggestie geven dat het van hen komt, al komt het van de Bezige Bij.’

Jeroen Brouwers zegt dat de uitgevers in Amsterdam alleen oog hebben voor het commerciële en niet meer voor de literatuur. Bent u het daarmee eens?

‘Ik sta daar in grote mate achter. Alleen denk ik dat zijn verbouwereerdheid over de Nederlandse uitgeverij voortvloeit uit zijn conflict met de uitgever van de Arbeiderspers,

[p. D 4]

Dietz. Brouwers heeft een heel pamflet aan die man gewijd om hem de grond in te boren en te laten zien dat hij de hele Arbeiderspers ten gronde leidt.’

Die mening deelt u niet?

‘Die mening deel ik niet. Dat moeten we afwachten. Ik deel de meningen van Dietz over uitgeverijen niet, maar ik zeg niet dat hij daarmee de Arbeiderspers ten gronde richt.’

Heeft u een verklaring waarom een man als Van Wilderode maar niet is doorgebroken in Nederland? Zoekt u het ook in de richting van Benno Barnard, dat het te maken heeft met zijn flamingantische engagement? En wat Spillebeen betreft: waarom breekt dan toch niet eindelijk eens een roman van die man hier door, want er zijn boeken van schrijvers die niet tot zijn knieën reiken, die hier wel goed verkopen?

‘Wat de dichter Van Wilderode betreft, kan ik alleen uw woorden onderstrepen. Er heerst in Nederland bij de betere lezer een vooroordeel tegenover het katholicisme dat in zijn werk doordringt, hij was ten slotte een geestelijke. En in de tweede plaats een nog extremer vooroordeel tegen het flamisme. Ik heb er zelf veel over gepubliceerd, de uitersten erin en ook de wijze waarop de politieke biografie beoefend wordt. Het vooroordeel is zo groot dat per definitie een auteur wiens werk vermoed wordt zich in die ene sfeer te bewegen, wordt afgewezen. Dat is met deze man het geval, welke mooie gedichten hij ook schrijft. Ik kan zo een bloemlezing uit het werk van de man maken die opweegt tegen het beste dat zijn tijdgenoten - ik reken daartoe zeker mensen als Roland Holst, Boutens - produceerden. Wat Spillebeen betreft, die ik persoonlijk goed ken, geldt dat vooroordeel tegen het flamisme nog sterker. Hij is niet katholiek besmet, maar wel met het flamisme. Hij heeft ook een boek over de IJzertoren geschreven. Dat zijn zeer genuanceerde boeken, maar hij doet dat op een manier die de Vlaming aanspreekt, maar ga je de grens over, dan zeggen ze in Nederland: wat zijn dat voor gekken? Dat is iets van tachtig jaar geleden, weg ermee.’

Men leest het dus niet eerst?

‘Nee, het gaat om vooroordelen.’

Mag ik ervan uit gaan dat men in de Randstad, of toch binnen de grachtengordel, neerkijkt op wat uit Vlaanderen komt?

‘Natuurlijk. Tot mijn ergernis. Ik ga er vaak tegen in. Ik heb uit persoonlijke interesse een zekere intentie tot de bevindelijkheid, mystiek, vroomheid, die heel sterk is te bespeuren in de kleinere denominaties in Nederland. Bevindelijkheid is door het hart heen tot een overeenkomst komen met datgene wat Christus beleefd heeft. Dat is een belangrijke gedachte die uit de reformatie komt en de hele Europese geschiedenis heeft beïnvloed. Die kun je niet naast je neerleggen. Als je dood bent, gaat de deur dicht. Ja zeg, vijftig procent van de mensen zegt: nee, de deur gaat pas open. Mag ik daarover spreken? Dat doe ik graag. Er is ook weerklank op. De reactie die je daarop krijgt, mijnheer, is navenant! Ze beschouwen je als een gek geworden pastoor. De volgende dag beginnen ze er weer over en zeggen: o jee, die halve gare met zijn praatjes. Terwijl ik over een reëel verschijnsel spreek. Als ik dus naar de Vlaamse Boekenbeurs ben geweest en hier en daar het woord neem over een situatie in Vlaanderen en het Vlaamse boek, krijg je precies dezelfde reactie: daar heb je hem weer: de Vlaamse afwijking. Ik stink naar Vlaamse koeienstallen.’

Men neemt u niet ernstig? Terwijl u zich toch als uitgever zeer behoorlijk bewezen heeft. Wat is dat nou voor een houding? Kunt u dat verklaren? Is het een vorm van protectionisme?

‘Ja, mijnheer, u komt nu op iets dat niet alleen met boeken te maken heeft. U raakt aan een van de grote omissies van onze tijd! Wij gaan van een cultuur over in een vorm van culturologie, iets dat nog in de verte wijst op cultuur, maar daar scheppend niets meer mee te maken heeft. Dat is een nieuwe fase en die begint precies met de 21e eeuw. Misschien worden wij met onze boeken wel halvegaren uit een verloren tijdperk! Al deze jongeren die hier om ons heen zitten, lezen nooit een boek. Ze hoeven het ook niet, want op de universiteit doen ze het niet. De hele universiteitsbibliotheek staat niet meer vol boeken, die zijn allemaal verwijderd, ze hebben alleen maar die apparaten staan. Daar zitten ze de hele dag achter, de hele dag! Mensen leven veel mis. Ze leven niet meer in teksten. Teksten zijn de grondslag van de cultuur en het doorgeven van de gegevens over de cultuur in de breedste zin - ik reken daar de alfa- en de bèta-vakken toe - gebeurt via die teksten. Daar hoort het lezen toe. Je moet rustig tien jaar lezen voor je het verschil begrijpt tussen Hitler en Stalin. Het duurt heel lang, alles moet je heel langzaam leren. Dit is een geweldige omwenteling in de cultuur die ik verklaar als een culturologisch verschijnsel samen met de technologie die alles vergemakkelijkt. Je kunt snel iets terugvinden en je moet niet meer proberen door lang lezen het in je verstand onder te krijgen. Er zit een enorm gat. En dat gat veroorzaakt enorm veel vooroordelen op vlakken waar men vroeger door lezen, door leren, door zich te laten onderwijzen, kennis van nam. De geweldige geschiedenis van Vlaanderen en van Nederland. Vlaanderen dat het eerst in opstand kwam, voor 1789 zich al

[p. D 5]

los maakte van de Oostenrijkers, voor Nederland overliep naar de Fransen, dat is heel wat grootser. Men weet daar niets meer van. Men weet niets van de Vlaamse Beweging. Het verdwijnen van die gegevens werk je in de hand door te zeggen ze niet belangrijk te vinden. Het is de enige mogelijkheid om die omissie goed te praten. Zeggen: ze doen er niet toe.’

Met dit standpunt zegt u ook dat een uitgever het nu moet hebben van heel makkelijke, oppervlakkige dingen die vlot weglezen en aan inhoud weinig of niets te bieden hebben. Laten we zeggen: genre Brusselmans. De commercie kan dus domineren. Bent u het hiermee eens?

‘Ik ben het volkomen met u eens. Ik vind Brusselmans een zeer middelmatige schrijver. Wat moet die man mij nog vertellen? Ook het laatste boek van Lanoye, dat in België nogal werd geprezen, tja, ik vind het geen wereldboek. Ik vind het van progressieve kant sterk gestimuleerde schrijvers in Vlaanderen. Zo van: wij hebben ze ook. Dat men Walschap maar leest, Boon, de vroege Marnix Gijsen. En zo kan ik een hele lijst opgeven van schrijvers die ten onrechte en ook moedwillig met hele polemieken naar beneden zijn geschreven.’

Waarom gaf men in Nederland op een bepaald moment een aantal Vlaamse schrijvers uit dat in Vlaanderen niet aan bod kon komen?

‘Omdat ze het voortouw namen. Na de oorlog kwam de progressieve literatuur uit België en niet uit Nederland. Die heeft de Bezige Bij allemaal ingepikt. Lubberhuizen, maar ook andere uitgevers. De progressieve literatuur kwam tussen 1945 en 1955 uit Vlaanderen. Boon, Claus, Raes, de vroege Ruyslinck, en noem maar op. De eerste boeken van Ruyslinck waren geweldig. Nu wordt hij vanwege zijn laatste boeken wat verguisd. De Belgen hebben de grondslag gelegd voor een stuk vernieuwing in de literatuur. Dat geldt ook voor de poëzie. Ze heeft meer gewicht in België dan in Nederland. De Vijftigers kwamen daarna, de betere literatuur in Nederland - Hermans, Reve, en consorten - kwam daarna! Ze hebben geprofiteerd van de vernieuwingen die door de Belgen zijn gestimuleerd. Ik vind Claus een grotere, bredere schrijver dan Hermans. Hermans is beperkt. Zijn werk is eenmalig pessimistisch. Geschreven vanuit één visie: de wetenschap deugt niet, de filosofie deugt niet, de godsdienst deugt niet. Vanuit een soort pleinvrees-positie beschrijft hij de wereld en de literatuur. Het is heel eng. Alleen door de virtuoze manier waarop hij schrijft en de dialogen schrijft, zit er een grote spankracht in die boeken. Ik breek zijn werk niet af, maar het protest ertegen vind ik begrijpelijk. De Belgische literatuur, nee, de Vlaamse, daar hebben we het eigenlijk over, tussen '45 en '55 was breder, was menselijker, had ook een Hermans-achtige stijl en klank, maar daarnaast ook meer leven, meer karakter, meer verbeelding, meer verbreding. Je kunt de hele wereld niet terugschroeven tot jouw benauwde visie alleen. Neem nou Piet van Aken, door zijn laatste werk wat vergeten, maar dat is een heel groot schrijver geweest.

Het Begeren van Piet van Aken, dat is een Europees boek, dat konden ze in Nederland niet, hadden ze Anna Blaman en dat soort trutten. Al die schrijvers werden dus in Nederland geannexeerd, er stond een soort schutting tussen Vlaanderen en Nederland, Vlaanderen het achterland. Ja, als u mij die vragen stelt, voer ik een krachtig pro-Vlaams pleidooi. Ik kan niet anders, het is de waarheid.’

Wie zijn voor u de tien grote namen van de Nederlandse literatuur van de twintigste eeuw?

‘Vlaanderen en Nederland vind ik zeker 50-50. Walschap, Boon, Claus, dat zijn de grootsten. Daaronder zit nog een schijf van hele grote: Piet van Aken, het vroege werk van Hugo Raes en Ward Ruyslinck en Marnix Gijsen, dat zit er zeker in. In Nederland de vroege Reve en de vroege Hermans. Dat zijn benauwde schrijvers. Ze schrijven uit één afgedekt, claustraal, pleinvreesachtig oogpunt. Bepaalde dingen komen bij hen nooit aan de orde: hoe de mensen leven, je kunt geen enkel boek van Reve lezen waarin staat wat mensen nou eigenlijk doen. Alles is geschreven vanuit één optiek: de zich verwijderende homoseksueel. Bij Hermans is het de optiek van de zich van de grote gemeente, maar ook van de intellectuelen verwijderende nihilist. Ik vind ze groot, uit Nederlands oogpunt, maar het zijn geen wereldschrijvers.’

U noemt Mulisch niet.

‘Ik noem Mulisch zonder meer. 50% is Goethe, maar 50% zijn grandioze boeken. Een groot vernieuwer. En een schrijver die onherroepelijk heel hoog staat: Jan Wolkers. Die weegt tegen Van Aken op. Dat is een verteller, die schreef hoe mensen dachten en voelden. Groot schrijver! En de vrouwen? Ach, er zijn wel aardige schrijfsters bij... Hella Haasse is toch eigenlijk middle class. Die boeken worden allemaal vertaald in Amerika en in Frankrijk. Het is groots opgezet maar het is veel te dik, veel te uitvoerig. Een kleine novelle van kracht kan ze niet schrijven. Ik vind het geen wereldklasse. Connie Palmen, het verdwijnt. Over 10 jaar is het weg. Het laatste boek is knap, alleen het middengedeelte over die reis is veel te lang. Renate Dorrestein, ja, het is geen topklasse. Tessa de Loo, die heb ik zelf gebracht, Anna Enquist, beperkt.’