Neerlandia. Jaargang 102

[p. 20]

‘Een stijf Hollandsch heertje’ in Gent
● Kees Middelhoff

Hij had het eens moeten weten, prof. dr. Johan Rudolf Thorbecke; zijn studenten in Gent typeerden hem als ‘dat mager, stijf Hollandsch heertje’, al vier jaar na zijn dood kreeg deze ‘zorgvuldig geklede hoogleraar’ een standbeeld op een plein dat het middelpunt zou worden van het Amsterdamse nachtleven. Hij zou er, denk ik, plezier om gehad hebben. Net zoals hij als hoogleraar in Gent binnenpretjes had, als hij zijn studenten moest manen niet te laat op de avond een serenade te brengen aan de jongejuffrouwen van de Arteveldestad. Ofwel: Thorbecke, Nederland en België.

[p. 21]

Nederland herdacht 5 mei jl. het feit dat Thorbecke in 1848 een grondwet lanceerde op basis waarvan onze tijd kan voortborduren als het er om gaat de democratische rechten op papier te verankeren. Alles draaide rond de initiator van die grondwet, Thorbecke. Hij werd geboren in Zwolle in 1798, precies 200 jaar geleden dus; in dat jaar kreeg de Bataafse Republiek haar eerste grondwet. Zijn familie kwam als zovele Oost-Nederlanders uit Westfalen, Osnabrück. Daar werd precies 200 jaar vóór Thorbeckes grondwet van 1848 onderhandeld over de Europese Vrede van Westfalen.

Normaal zou Thorbecke jr. de tabakshandel van zijn vader hebben overgenomen, maar het studiehoofd mocht naar Amsterdam, waar hij op kamers ging wonen bij de Lutherse predikant Sartorius, eertijds zijn huisdominee in Zwolle.

Driemaal bekroonde student

Duitsland was in Thorbeckes jeugd het hart van de progressieve, lees liberale, rechtsfilosofie. In 1820 kreeg de drie keer bekroonde student Johan Rudolf een beurs van fl. 1200 om ‘eene wetenschappelijke reize naar de voornaamste hoogescholen van Duytsland te maken en voor het bezoeken der Göttingsche Bibliotheek’. Zulk een reis moest ‘voordeelig zijn voor hem zelve in het byzonder, en der wetenschappelijke wereld in het algemeen’. Zo houterig en wereldvreemd als hij was, hij heeft van die reis genoten en liet zich graag scholen in de politiek-liberale Duitse visies van die dagen.

Weer thuis gekomen (‘op Pampus afgezet om naar Amsterdam te roeyen’) wordt de 24-jarige te jong geacht om als hoogleraar in Leiden benoemd te worden. Het werd Gent, de stad waar Willem I in 1817 een universiteit aan had gegeven. Gent telde in die dagen toch al 70.000 inwoners; men was er Oranje-gezind vanwege het kanaal naar de Schelde (Terneuzen) dat bijna af was, maar vooral vanwege de welvarende textiel-industrie met export naar in Thorbeckes tijd ‘woonstee der armen’.

Thorbecke geniet van het stedelijk schoon, hij wandelt veel (‘noodig vanwege het vele zitten’) en geniet te paard van de omgeving. Thuis kan hij bovendien ‘lezend en studerend loopen in den hof’. Wat hem bovenal intrigeerde was ‘de moderne geest, die sterker is in het Zuiden dan in het Noorden’.

Te laag ereloon

In 1825 hield hij in het Latijn de inaugurale rede met als thema De organische gedachte. De met elkaar samenhangende facetten van de samenleving houden hem vooral bezig. Nu zou je deze stroming als sociaal-liberaal kunnen typeren. Zijn ere-loon, dat steeds te laat wordt uitbetaald, is fl. 1600. Omdat hij zelf voor de ‘noodige boeken moet zorgen, daar de universiteitsbibliotheek arm is’, sluit hij bij zijn vader een lening af: om die te kunnen aflossen, leent hij weer bij anderen!

De universiteit telde toen 260 studenten (‘Vlamingers’ plus 30 Hollanders). Zijn colleges gingen over economie en staatsinrichting (voor hem ‘een der belangrijkste sociale wetenschappen’). Onder elkaar spraken de studenten Frans, waarbij de Hollandse studenten van hun Vlaamse collega's beter Frans leerden; de Vlamingen konden als tegenprestatie ‘ons plat Vlaamsch hollandiseren’, zoals een student zich later zou herinneren. Thorbecke was zich trouwens zeer wel bewust van het feit dat het Vlaams ‘nagenoeg geen ander bestaan had gehad als in den mond des volks; Hollanders moeten daar niet op neerzien’, liet hij zijn landgenoten weten.

De in de ogen van de studenten ‘saaie’ colleges houdt Thorbecke in het Nederduits. Als rector Kesteloot daar een aanmerking over maakt, omdat de Waalse studenten hem niet kunnen volgen, is zijn antwoord: ‘Voor de Walen vat ik de stof samen in het Latijn!’ Het invoeren van de Franse taal op de universiteit zou volgens Thorbecke mede tot gevolg

[p. 22]

kunnen hebben, dat de studenten ‘worden meegenomen in de stroom der Fransche beginselen’.

Een Nederduitsch journaal

Houdt hij een lezing voor een burgergezelschap in het toen toch verfranste Gent, ook dan doet hij dit als ‘een man die een Nederlandsch hoofd paart aan een Nederlands hart’. Het Vlaams vindt hij overigens ‘eene taal zoo rijk en schoon, die uit den staat der diepe vernedering opgetrokken moet worden’. Zijn lezingen buiten de universiteit hebben zo'n gretige aftrek, dat hij de burgemeester vraagt om een grotere vergaderruimte. Hij besteedt bv. aandacht aan ‘de koophandelsbetrekkingen welke de Belgen met overige volkeren hebben gehad en den invloed daarvan op hunne beschaving’. Hij doet ook veel moeite om te komen tot een Academisch Nederduitsch Journaal, maar helaas blijkt er geen geld voor te zijn.

Kortom: Thorbecke geniet van het Zuiden: ‘men is er vrij!’. Hij wordt vooral gefascineerd (18 jaar vóór Marx!) door de industriële ontwikkeling in Gent en schrijft een beschouwing over ‘den invloed der machines op het samenspel der maatschappelijke en burgerlijke betrekkingen’. In die verhandeling onderkent hij het gevolg, nl. dat de werkende mens weggroeit van de leiders van het bedrijf. In dit perspectief pleit hij voor een ‘verdeeling der Welvaart’.

[p. 23]

Ondertussen geeft dat ‘stijf-Hollandsche heertje’ colleges aan studenten die - zo heeft hij becijferd!- ‘slechts fl. 0,25 per college betalen’, en wat wordt er - zo gaat hij verder-‘betaald aan de dansmeester’. Maar om hun studie te laten bekostigen door bv. de staat voelt hij weinig, ‘dat geeft een wetenschappelijk proletariaat, dat kan leiden tot ontbinding van de staat’.

Spaarzame Bataven

Als Hollander in Gent volgt hij uiteraard ook -zeer kritisch!- de politiek van koning Willem I. Lang vóór 1830 bespeurt hij de onrust in het Zuiden. Volgens hem sloeg de koning politiek de plank vaak mis. Hij kan zich het groeiende liberale verzet zeer wel voorstellen. Hij acht bv. het nationale belastingstelsel, ‘overeenkomstig de geest van spaarzaamheid der Bataven’, vooral nadelig voor de wijze van leven in het Zuiden. Maar hij voelt goed aan, dat de onrust in het Zuiden moet worden ingepast in ‘de verandering van het algemeen statenstelsel van Europa’. Zo is de opstand in Brussel (1830) volgens Thorbecke te herleiden tot de invloed van Parijs. Een scheiding van Noord en Zuid zou ‘een ramp’ zijn; hij veroordeelt die dan ook. Hoeveel begrip hij ook heeft voor de onrust, ‘maar om nu zelf met een Brabantse cocarde te lopen, ik kan dit niet meedoen’. Integendeel, in oktober 1830 brengt hij voor alle zekerheid zijn boeken, aantekeningen enz. naar een particulier adres in Gent.

‘Geen haat is feller dan de broederhaat’, zo typeert hij de opstand van het ‘muitersvolk’. Maar zijn ouders laat hij snel weten ‘niet ongerust te mijnen aanzien’ te zijn. Het vervelende alleen is, dat ‘het Gouvernement het vervallen kwartaal mij niet heeft uitbetaald’. Voor de zoveelste keer moet hij bij zijn vader geld lenen.

Zou Thorbecke trots geweest zijn, dat twee van zijn studenten (Conway en Jules de Praet) de liberale ideeën van hun hoogleraar hebben overgedragen aan Leopold, die hen na 1830 als adviseurs had benoemd? Feit is dat de grondwet van 1831 in België uitermate progressief was voor toen, inclusief ministeriële verantwoordelijkheid. Al heeft hij veel begrip voor de Belgen, de scheiding zelf wijst hij nadrukkelijk af. Op de valreep in Gent schrijft hij een brochure met de voor ons nu pikante titel Een woord in het belang van EUROPA, bij het voorstel der scheiding tusschen België en Holland.

Hoeksteen van Europa

De twee gebieden zijn elkanders complement: het industriële zuiden en het maritiem gerichte noorden. Bovendien: het onafhankelijke België ‘dreigt een onmiddellijke inpalming door Frankrijk’. Het Verenigd Koninkrijk zou juist ‘de hoeksteen van Noord-westelijk Europa’ kunnen zijn, een ‘altoos wakker lid der groote Statenmaatschappij’. Maar hij is zich daarbij van twee zaken goed bewust: ‘de koning (Willem I) vindt geen tijd om mijn stukken te lezen’ en: ‘is een gematigd woord na woelingen nog iets waard?’

Wij zijn nu gewend aan de slogan Benelux hoeksteen van Europa. Thorbecke lanceerde deze gedachte dus 114 jaar vóór de ondertekening van het Benelux-akkoord in 1944, in ballingschap in Londen.

Nog in het revolutiejaar 1830 reist hij af naar het noorden om zijn werk voort te zetten aan de universiteit van Leiden waar hij de studenten ‘minder politiek, maar meer maatschappelijk’ betrokken vindt dan in Gent. Terug in het noorden vraagt hij als een van de weinigen juist begrip voor de vrijheidsdrang in het zuiden; in feite ‘maken zij hunne zaak tot de onze’, door óók te vragen om een nieuwe grondwet, maar ‘de Belgen worden opstandelingen genaamd! Waarom zou de provincie Limburg gestraft moeten worden, waar de individus hebben misdaan’ door zich bij de opstand aan te sluiten? ‘Is de opheffing der blokkade ook ter Schelde (...) afdoende reden om hun zulks te weigeren?’ Hij is het met zijn vader oneens, die het nl. betreurt dat Pruisen Willem I niet te hulp is gekomen, maar -schrijft hij terug- ‘militaire interventie door de mogendheden heeft geen enkele zin’.

Vurige minnaar

Ondertussen werkt hij aan de nieuwe grondwet voor Nederland en aan de daaruit voortvloeiende organieke wetten, noodzakelijk gemaakt door de definitieve scheiding in 1839. Vele liberale filosofieën die hij zich als student in Duitsland eigen had gemaakt en vele van zijn colleges in Gent en de daarop geïnspireerde Belgische grondwet, liggen ten grondslag aan de door hem voor Nederland opgestelde constitutie in 1848. Mede dank zij de revoluties van Parijs tot Wenen ging Willem II aarzelend overstag, inclusief het heikele punt van de ministeriële verantwoordelijkheid, dat het jonge België zeventien jaar eerder al had aanvaard in zijn grondwet en waarvoor in 1815 de Belgische afgevaardigden in Den Haag al gepleit hadden bij Van Hogendorp, die daar toen niets voor voelde!

In Nederland ging de grondwetswijziging zonder geweld gepaard, dank zij de wijze Johan Rudolf die zich van een stijf Hollands ‘vrijgezellen-heertje’ had ontwikkeld tot een vurig minnende echtgenoot èn was uitgegroeid van een kamergeleerde tot een groot staatsman.