Neerlandia. Jaargang 102

[p. 44]

Literatuur
Koning in Vlaanderen
● Jan van Lil

Maandag 15 mei 1998 was het dan zo ver: J.J. Voskuil kreeg de, zeker in financieel opzicht, belangrijke Librisprijs (fl. 100.000/1,8 miljoen BF) voor het boek Plankton, het derde deel uit de zevendelige romancyclus Het Bureau. De zeven omvangrijke delen zijn nu al klaar, maar het laatste deel zal pas in 2002 verschijnen. De ‘fans’ zullen dus nog heel wat geduld moeten hebben, voordat de reeks compleet op hun boekenplank zal staan. De auteur was al enkele keren genomineerd voor een van de grote literaire prijzen voor het Nederlandse taalgebied. Hij had nu te kennen gegeven dat het wel de laatste keer was dat hij kwam opdagen. Al die drukte hoefde niet meer. Of dat ‘ultimatum’ een rol heeft gespeeld bij het oordeel van de jury, valt te betwijfelen, maar het is een feit dat Voskuil er dit keer niet naast greep.

J.J. Voskuil is de zoon van de na-oorlogse hoofdredacteur van Het Vrije Volk, de socialist H. Voskuil. Na een korte carrière als leraar kwam J.J. Voskuil op het dialectenbureau van P.J. Meertens in Amsterdam terecht. Hij debuteerde in 1963 met de tweedelige turf Bij nader inzien (1200 pagina's!). De roman vertelt het wel en wee van een groep studenten Nederlands in Amsterdam gedurende zeven jaar, van 1946 tot 1953. Een van de hoofdpersonages was toen ook al Maarten Koning, het alter ego van de auteur. Na zo'n twintig jaar ontstond er weer interesse voor dat debuut en werd het herdrukt. In een interview met Jan Fontijn in Vrij Nederland stelde Voskuil: ‘De werkelijkheid in Bij nader inzien is zuiver persoonlijk. (...) Je gaat vergeten wat verbeelding en herinnering is. Ik heb een hekel aan mensen die het als een sleutelroman zien en zeggen: ‘o, dat is die mijnheer en dat is dus een lul.’ (Vrij Nederland, 23 februari 1985). De lezer kan maar gewaarschuwd zijn.

Naar aanleiding van de toekenning van de Libris-prijs sloeg de auteur zich niet zelfingenomen op de borst, maar stelde heel realistisch en relativerend dat hij zich ervan bewust was dat een iets andere samenstelling van de jury een andere uitslag had gegeven. Hij liet ook horen dat hij Plankton niet als het beste, maar wel als het meest emotionele deel van de cyclus beschouwt.

Een geëemotioneerde Voskuil-lezer is dr. Jan van Lil, covoorzitter van de werkgroep Media. Menige passage in de verhalen over ‘Het Bureau’ was voor hem herkenbaar uit de tijd dat hij als werknemer van de NOS te maken had met Nederlands-Vlaamse co-producties in het algemeen, en met het taalgebruik van Pino in het bijzonder. Het verslag van een leeservaring. (GL)

De Atlas voor Volkscultuur was een Nederlands-Vlaamse onderneming. Ze dateerde nog van voor de oorlog, toen Beerta, als zovelen met zijn belangstelling, een overtuigd aanhanger was van de Groot-Nederlandse gedachte. Jan Vanhamme, de Vlaamse redacteur van de Atlas, was dat ook. (...) (...) Toen Maarten aan hem werd voorgesteld, keek hij langs hem, met grote, bolle ogen, alsof hij achter hem met een gevoel van heimwee zijn bepeppelde Vlaamse polderland zag liggen.

De in dit citaat genoemde Maarten, is Maarten Koning, de andere ik van de schrijver J.J. Voskuil. De hoofdfiguur uit de zevendelige romanreeks Het Bureau is een gedropen leraar Nederlands, die zonder baan, met zijn vrouw Nicolien terugkeert vanuit Groningen naar Amsterdam. In de hoofdstad ontmoet Maarten Koning Anton Beerta, secretaris van de commissie voor Volkscultuur van het Hoofdbureau en directeur van ‘Het Bureau’. Beerta is op zoek naar een medewerker voor het werk aan de Atlas voor Volkscultuur. Eigenlijk ongewild en ook ongemerkt rolt Maarten, tegen de wil van Nicolien, op zijn eenendertigste verjaardag in een uiterst merkwaardige betrekking.

Vlijmscherpe precisie

Voskuil heeft aan de Universiteit van Amsterdam Nederlands gestudeerd. Hij hanteert zijn pen zoals een chirurg

[p. 45]

zijn lancet, vlijmscherp en met uiterste precisie. Daarnaast heeft hij de nieuwsgierigheid en de verwondering van de klassieke cultureel-antropoloog, die als eerste blanke een geïsoleerde stam Papoea's op Nieuw-Guinea beschrijft.

Koning is binnen ‘Het Bureau’ niet alleen een gevestigde, maar ook een buitenstaander. Hij beschrijft het gedrag van mensen en vooral het menselijk tekort met afstand, maar ook met betrokkenheid. Op meedogenloze wijze doet hij verslag van de kantoorcultuur. Voor iedereen die wel eens op een bureau, kantoor of ministerie heeft gewerkt, is alles zeer herkenbaar. De mensen en de situaties zijn echt en daardoor soms pijnlijk, soms lachwekkend en vaak ook hilarisch. Vrijwel alle gedragsvormen worden beschreven: de klaploper, de simulant, de hielenlikker, de ijdele kwast, de streber, de mierenneuker, de kenau, de populist en niet te vergeten de norse hoogverheven niet te benaderen directeur. Het enige dat ontbreekt, en dat hoort er toch ook bij, is het flirten en het vreemdgaan. Koning is te kuis om daar verslag van te doen. Nergens komt voor, wie het met wie doet, en waarom.

Het overduidelijk homosexueel zijn van Beerta wordt zeer omfloerst omschreven. Op een maandagochtend komt Beerta met een zonverbrand hoofd binnen. Op de vraag van Maarten hoe dat zo komt, antwoordt Beerta: ‘Ik heb kano gevaren met een jongen.’ Beerta bloost en gaat achter zijn tikmachine zitten. De relatie van Maarten met zijn vrouw is er één van haat-liefde, zonder sex.

Ik heb tot nu toe vier delen - er zijn er zeven gepland - gelezen en met spanning kijk ik uit naar de volgende delen.

De boeken zijn absoluut fascinerend en buitengewoon boeiend. Af en toe grijpt het mij zo naar de keel dat ik moeite heb verder te lezen. Zo zou ik de medewerkers Bart Asjes en Ad Muller allang besmeurd met pek en veren het kantoor hebben uitgetrapt. Persoonlijk zou ik Nicolien het liefst langzaam met een leren schoenveter hebben gewurgd, om - als ik bij zinnen zou zijn gekomen - tot de ontdekking te komen, dat een scheiding toch verstandiger geweest zou zijn. Gelukkig is Maarten niet zo, hij kropt het op, noteert en analyseert, hetgeen weer leidt tot helse pijnen in de maag, slopende migraine-aanvallen en vele slapeloze nachten.

Bij de omschrijving van de werkzaamheden die Maarten op ‘Het Bureau’ verricht, ontstaat al snel de gedachte: Dit kan niet waar zijn! Het is een werkelijkheid die geen werkelijkheid is. Zoals sommige schilderijen van Jeroen Bosch de werkelijkheid weergeven, maar toch ook weer niet. Of om bij het gedrukte woord te blijven, je waant je in de wereld van de Hobbit van Tolkien of in Duin van Frank Herbert. Je gelooft je ogen niet als je leest, dat een serieus, goed opgeleide man zich met de verspreiding van het geloof in kabouters in Nederland en Vlaanderen moet gaan bezighouden. Of nog gekker, waar ligt de cultuurgrens tussen het al of niet ophangen van de nageboorte van het paard? En heeft iemand zich ooit bezig gehouden met de verspreiding van de trouwring, de betekenis van de roggemoeder en oorsprong en herkomst van de dorsvlegel en hoe deze werd gehanteerd? Onder leiding van Maarten wordt dit alles zeer nauwgezet en nauwkeurig onderzocht. Ik weet nu dat in Nederland wel twintig verschillende dorsvlegels werden gehanteerd.

Buitenlander in Vlaanderen

Dat Maarten Koning een gevestigde is en tevens een buitenstaander komt ook naar voren in zijn beschrijvingen van de contacten die hij met Vlamingen heeft. Vreemde ogen dwingen niet alleen, maar kijken ook anders. Buitenstaanders zijn vaak in staat om ons een spiegel voor te houden. Dat kan soms irritant zijn, maar meestal is het komisch en buitengewoon waar. De Engelse gezant in Holland merkte destijds op, dat onze beroemdste admiraal - Michiel Adriaanszoon de Ruyter - in een gewoon lakens pak over straat liep en niet - zoals gebruikelijk - in een koets of draagstoel werd vervoerd. Het liefst zat hij gewoon thuis bij zijn vrouw. Ook merkte een Italiaanse reiziger in de 17e eeuw op, dat de groot geboezemde Hollandse vrouw het huishouden bestierde, de beurs beheerde, de broek aan had en dat de echtgenoot eigenlijk niets had in te brengen. Recentelijk schreef de Portugees Rentes de Cavalho nog over ons Hollanders dat we zo zwijgend en zonder een woord te wisselen bij onze haltes staan te wachten en ons dan collectief als lemmingen de bus of tram in proberen te persen. Over Vlaanderen en Vlamingen doet Maarten Koning als ‘buitenlander’ ook zulke waarnemingen.

In de omgang met Vlamingen is Beerta een oude rot. Hij kent de regels en hij weet hoe het spel moet worden gespeeld. Hij heeft ervaring en weet dat er andere gedragsregels, normen en waarden zijn. Maarten is een hork. Hij is slecht in de omgang met mensen uit een andere cultuur, een man die met boeien aan zijn Calvinistische achtergrond is verankerd. In zijn contact met de Vlamingen ondergaat Maarten telkens een ‘cultural shock’.

Maarten en meneer Beerta moeten naar een vergadering in Antwerpen. Professor Pieters, meneer de Stadssecretaris, is nog niet aanwezig. Hooggeplaatste personen zijn in Vlaanderen altijd net even te laat. Om hun belangrijkheid te tonen en hun gezag te etaleren, laten ze zich verontschuldigen. Daar staat tegenover dat de ontvangst door minderen allerhartelijkst en gastvrij is. Het verschil in cultuur tussen Vlaanderen en Nederland wordt prachtig in beeld gebracht in twee verschillende eetscènes. Eén in Antwerpen en één in Amsterdam.

Uit het niets kwam een ober aanlopen, die de menukaarten ronddeelde en zich naar Pieters overboog. ‘Vraagt gij de heren wat zij als aperitief wensen’ zei Pieters, ‘en breng mij de aperitief van het huis. En vraag de bottelier om hier te komen’.
‘Wat gebruikt men hier als aperitief?’, vroeg Maarten toen de ober zich tot hem wendde.
‘Alles wat u wenst’, antwoordde de ober. (...)

(...) De bottelier vervoegde zich bij hun tafel. ‘Meneer de Stadssecretaris?’ vroeg hij beleefd, met een kleine buiging.

[p. 46]

‘Ah’ zei Pieters ‘Gij brengt ons een goede witte wijn, ik denk aan een Sancerre’, hij legde zijn hand op de arm van de bottelier, ‘en gij zoekt voor ons een rode wijn die past bij de hazerug. Ik verlaat me op U!’
Terwijl hij vergeefs met een haakje en een tangetje in de kreeft begon te peuteren, voelde hij zich doodongelukkig. Zodra de anderen hun voorgerecht hadden weggewerkt, gaf hij zijn pogingen op en liet de kreeft weghalen met de trieste zekerheid dat hij een beter lot had verdiend. De bottelier bracht de wijn. Hij liet Pieters het etiket zien, ontkurkte de fles en liet hem proeven. ‘Kent gij die wijn?’
vroeg Pieters aan Maarten toen de bottelier zich weer verwijderd had. Hij liet hem de fles zien. Het was een Margaux uit het jaar waarin Maarten was afgestudeerd.
‘Alleen van naam’.
‘Op de wijn moet men niet bezuinigen’, meende Pieters.

Dit prachtige copieuze diner duurt tot grote verbijstering van Maarten tot vier uur. Daarna gaat men terug naar het Museum, daar wordt nog wat nagepraat. Aan het einde van de middag reizen Maarten en Beerta terug naar Nederland.

In Nederland, in Amsterdam, gaat het anders.

De ober reikte de menukaarten uit en gaf Maarten de wijnkaart. ‘Wensen de heren nog een aperitief?, vroeg hij ‘En de wijn?’, vroeg de ober.
Maarten sloeg de wijnkaart open en ging de rij langs. Het ging te snel, met die ober wachtend naast hem, om te kunnen kiezen. ‘Nummer veertien’, zei hij lukraak. De ober keek over zijn schouder, noteerde het, nam de kaarten in en verwijderde zich. ‘Het lijkt mij een zeer goed restaurant’, zei Pieters. ‘Alle lof voor de heer Koning’. (...)

(...) ‘U hebt nog een verhaal voor ons’, herinnerde Beerta hem. ‘Over u en ons’, zei Pieters.
‘Stel u voor: ik kom met de wagen uit Breda van een bijeenkomst met uw burgemeesters, een overleg dat wij regelmatig samen hebben, en wij worden aangehouden, Nederlandse marechaussee! Ik zeg tegen de chauffeur: Wat is er aan de hand? - Ja, zegt hij, deze weg heeft een eenrichtingverkeer gekregen. Wij mogen daar niet meer langs.- Ik zeg: Laat mij met die mannen praten! Ik zeg wie ik ben, die en die, dat ik altijd langs die weg gereden heb en dat ik langs die weg zal blijven rijden!-
Niets mee te maken! Rechts omkeert!-
Ik verzeker u, op dat moment was ik des duivels! Zoiets zou u bij ons niet overkomen! Ik kom in Antwerp! Ik roep de hoofdcommissaris bij me, ik ben hoofd van de politie, en ik zeg: Emiel! verbaliseer mij honderd Nederlanders!
Dat lijkt veel, maar zoals u bij ons de verkeersregels aan uw laars lapt, dat is niet te zeggen.
Hij zegt: Komt in orde! Om half twaalf belt hij me:
Meneer de Stadsssecretaris, ik heb er honderdvier!

Ik zeg: Dan nu stoppen!’
Hij keek Maarten aan, goedgemutst, maar het verhaal klonk dreigend, een schot voor de boeg.

Maarten herkent de dreiging die uitgaat van deze anekdote. Uiteindelijk komt het tot een conflict en wordt van Nederlandse zijde, tegen de wil van Beerta, de medewerking aan Ons Tijdschrift opgezegd. Maarten moet dan een eigen tijdschrift opzetten.

Verwondering

Maarten onderhoudt nog wel contact met de medewerkers van professor Pieters maar de bezoeken over en weer zijn voorbij. Men ontmoet elkaar nog wel op buitenlandse congressen. Bij die gelegenheden raakt Maarten telkens in verwarring. Hij heeft moeite met de hartelijkheid en de vriendelijkheid waarmee hij door de Vlamingen wordt bejegend. Zijn referentiekader wordt gevormd door de mensen van ‘Het Bureau’ en daar gaat men niet zo leuk met elkaar om.

Voor Maarten is het een grote schok als hij verneemt dat professor Pieters ernstig ziek is. Hij schrijft hem een warme brief, die door Pieters met een prachtig schrijven wordt beantwoord. Na de dood van prof. Pieters herdenkt Maarten hem in een stafvergadering door de anekdote van de honderd processen-verbaal nog eens op te halen.

De verbazing en de verwondering die zo typerend zijn voor Maarten, komen mij zeer bekend voor. Ik heb in mijn contacten met Vlamingen ook wel eens gedacht ‘Vlaanderen is een vreemd land’. Jaren geleden waren Ton Hasebos - regisseur - en ik betrokken bij de productie van Sesamstraat. Het was een NOS-BRT productie. Wij - de NOS - hadden als adviseur prof. dr. Dolf Kohnstamm. Voor het broodnodige evenwicht moest er ook een Vlaamse professor in de pedagogiek bij. Dat leek ons - de NOS - correct. Het bleek echter allemaal niet zo eenvoudig.

De pariteit in België vereiste dat er ook een professor van de Vrije Universiteit bij betrokken moest worden. Op mijn vraag wat te doen als er niemand was met verstand van ontwikkelingspsychologie werd geantwoord, dat dit volstrekt onbelangrijk was.

In het pak van ‘Pino’ zat een fantastische man, Dirk Greyspaert. Hij was balletdanser en regisseur. In dat grote logge Pinopak kon hij zich toch prachtig bewegen. Toch mankeerde er volgens de Vlaamse pedagoog iets aan Dirk.

Dirk sprak veel te veel Brussels-Vlaams. Dit zou storend kunnen werken op de tere Vlaamse kinderziel. Dus moest Dirk uit het pak. Uiteraard gingen Hasebos en ik dwars liggen, hakken in de grond en blijven volhouden dat het allemaal onzin was. Uiteindelijk moest de knoop op het hoogste niveau worden doorgehakt. Jan de Troye - hoofd programmazaken van de NOS - en Pol VandenBusse - directeur BRT - overlegden hierover. Dirk verdween uit het pak en werd vervangen door een stijve Hollander.

Ik heb me er maar bij neergelegd maar ik ben dan ook geen Koning.

Dr. Jan van Lil was verbonden aan de NOS en is co-voorzitter van de ANV-werkgroep Media