Neerlandia. Jaargang 102

[p. 25]

Anders en toch hetzelfde?
● Jos Bouveroux

De meeste massapartijen in nagenoeg heel Europa zijn in de 19^e eeuw geboren en hebben vaste vorm aangenomen in het begin van deze eeuw als gevolg van diepe en langdurige maatschappelijke tegenstellingen. In die zin biedt het Vlaamse en het Nederlandse politieke landschap hetzelfde beeld. De conflicten tussen Kerk en Staat, tussen Kapitaal en Arbeid veroorzaakten zulke diepe breuklijnen dat ze zich ook partijpolitiek vertaalden. Uit die tegenstellingen zijn de christen-democraten ontstaan, maar ook de liberalen en de socialisten. Deze drie ideologische en politieke stromingen groeiden uit tot massa-partijen, die grote groepen van de samenleving konden mobiliseren. Het politiek debat ging dan ook vaak over een of meerdere aspecten van die strijdpunten waarin de drie politieke formaties min of meer duidelijke standpunten innamen. De massapartijen waren tevens gelieerd aan andere organisaties, gaande van vakbonden over ziekenfondsen tot culturele verenigingen. Tot aan de jaren zestig bleef die situatie vrij stabiel. Maar vanaf die periode deed zich in de Westerse wereld een ‘stille revolutie’ voor zoals de Amerikaanse politicoloog Ronald Inglehart meesterlijk beschreven heeft (The Silent Revolution, Princeton, 1977). Politieke waarden en voorkeuren van de na-oorlogse generatie verschilden grondig van de vooroorlogse. In de loop van de jaren zestig duiken een aantal nieuwe sociale bewegingen op, die zowel in Vlaanderen als in Nederland nieuwe politieke thema's aanboorden en niet toevallig hun sterkste achterban vonden bij jongeren en hoger opgeleiden. Op hun beurt gaven de tachtiger jaren - de donkere jaren van inlevering en massale werkloosheid - het ontstaan aan nieuwe politieke krachten. Op al die punten zijn er grote gelijkenissen tussen Vlaanderen en Nederland, maar omdat Vlaanderen deel uitmaakt van een ander land (België) zijn er ook verschillen.

[p. 26]

Jaap de Hoop-Scheffer

De gelijkenissen

Het partijpolitieke landschap in Nederland en Vlaanderen is dus min of meer op dezelfde wijze verkaveld. De christen-democraten van het CDA (Christen Democratisch Appèl) vinden hun Vlaamse tegenhanger bij de CVP (de Christelijke Volks Partij), de PvdA (Partij van de Arbeid) heeft dezelfde sociaal-democratische origine en overtuiging als de Vlaamse SP (Socialistische Partij) en de liberale VVD staat erg dicht bij de Vlaamse VLD (Vlaamse Liberalen en Democraten).

Het links-liberale D66 (Democraten 66) valt moeilijk in het Vlaamse politieke landschap te plaatsen, maar toch zijn er punten van overeenkomst met de VU (VolksUnie), een centrumlinkse nationalistische partij. Groen-Links staat dan weer dicht bij de Vlaamse Groenen, die zich verenigd hebben in de partij Agalev (Anders Gaan Leven), terwijl de CD van Janmaat sterke gelijkenissen vertoont met de even extreem-rechtse Vlaamse partij, het Vlaams Blok.

Op het eerste gezicht zijn de gelijkenissen het grootst bij de klassieke stromingen, die al uit de 19^e eeuw dateren: christen-democraten, socialisten en liberalen. Toch zijn er ook belangrijke verschillen.

De christen-democraten van CDA en CVP zijn dé beleidspartijen bij uitstek. Een coalitie zonder de CVP (een ‘paars’ kabinet) was en is in Vlaanderen nagenoeg ondenkbaar. Ook al dromen sommigen hardop van zo een coalitie - al was het maar om de machtsarrogantie van de CVP af te straffen -, toch zijn de vooruitzichten daarvoor niet erg schitterend. Hoewel de CVP bij elke verkiezing afkalft, blijft ze nog steeds de grootste partij in Vlaanderen. Maar haar machtspositie is danig aangetast. Vlaamse provincies en streken waar ze tot diep in de zeventiger jaren heer en meester was (Limburg, de Kempen...) worden nu bestuurd door anti-CVP coalities. De lokale bestuurders maken er daarbij geen geheim van dat ze de CVP bewust in de oppositie willen houden om de macht van de partij te breken. Nogal wat kaderleden van de CVP worden precies tot de partij aangetrokken om dicht bij het machtscentrum te zitten. Door langere tijd anti-CVP-coalities op lokaal vlak (gemeente, provincie) te vormen, hopen de andere partijen de ruggengraat van de CVP te breken.

In elk geval is de CVP door haar langzame erosie meer en meer de partij van het Vlaamse platteland geworden. In de meeste grote en middelgrote steden is de partij naar de oppositie verwezen en dat kan haar electorale kracht op middellange termijn danig aantasten. Maar vooralsnog lijkt een ‘paars’ kabinet op federaal en Vlaams vlak erg ver weg. Een bijkomende reden hiervoor is dat de CVP - in tegenstelling tot het CDA - ondanks alle mooie woorden nog een ‘standenpartij’ is. De CVP richt zich tot en heeft nauwe banden met sterke organisaties: de christelijke vakbond ACV, de christelijke middenstandsorganisatie NCMV, de christelijke landbouwersvereniging Boerenbond, de christelijke werkgevers van het VKW en de christelijke ziekenfondsen. Al die machtige organisaties - met grote ledenaantallen en dito financiële middelen - proberen ‘hun mannetjes en vrouwtjes’ op verkiesbare plaatsen van de CVP-lijsten te loodsen. De interne strijd is daarbij soms heftiger dan de gemeenschappelijke strijd tegen de politieke tegenstrever. Naar buitenuit doet de CVP zich graag voor als een echte volkspartij, maar in de dagelijks praktijk blijkt dat de ‘zuilen’ (die door de CVP worden omschreven als ‘het middenveld’) nog zwaar doorwegen op de besluitvorming. Kandidaat-paarse partijen vrezen dan ook de grote macht van die zuilorganisaties. Het valt hen immers op dat bv. de christelijke vakbond ACV (de grootste in Vlaanderen) vaker actie voert tegen een bestuur, waarin de CVP niet vertegenwoordigd is... Hetzelfde geldt voor ziekenfondsen, landbouwers enz. Het Nederlandse CDA staat veel onafhankelijker tegenover deze organisaties dan de CVP. Vroeger dan in Vlaanderen was de Nederlandse samenleving ‘ontzuild’ en zeker na de oprichting van de éénheidsvakbond FNV verdedigt het CDA (of de linkervleugel ervan) niet op dezelfde intense wijze als de CVP het standpunt van de georganiseerde werknemers.

De vlaamse Socialistische Partij (SP) noemt zich openlijk socialistisch en niet sociaal-democratisch. Hoewel deze laatste term ietwat minder marxistisch en militant overkomt. Nochtans heeft de SP een belangrijke evolutie ondergaan. Jarenlang is zij het kleine broertje geweest van de machtige Waalse socialistische partij,

[p. 27]

die in Wallonië een evengroot machtsbastion heeft uitgebouwd als de CVP in Vlaanderen. Maar na de Vlaams-Waalse splitsing van de partijpolitiek staat de SP volledig op eigen benen. Daarbij werd van bij het begin gekozen voor een sociaal-democratische opstelling. De SP-leiders hebben het marxisme volledig afgezworen (iets wat men niet kan zeggen van sommige Waalse socialisten), maar blijven toch nauwe banden onderhouden met de socialistische vakbond. Maar terwijl de vakbond vroeger haar wil kon opleggen aan de politieke partij SP zijn de rollen nu omgekeerd. Tegelijk heeft de SP haar anti-klerikaal gewaad afgelegd en heeft ze zich opengesteld voor jonge en katholieke Vlamingen. Je zou zelfs kunnen stellen dat de SP zich het best heeft aangepast aan de ‘ontzuiling’ van de samenleving. In die zin staat de Vlaamse SP erg dicht bij de sociaal-democratische opvattingen van de PvdA, en zeker beduidend meer dan de Waalse socialistische partij. Toch is het niet overdreven te stellen dat de PvdA heel wat pragmatischer is dan de Vlaamse SP. De sterk ideologische achtegrond van de SP (het socialisme in België heeft lange tijd erg marxistische en anarchistische trekjes gehad) blijft de partij soms parten spelen.

De liberale partij VLD is nog relatief jong, hoewel de liberale partij in de 19^e eeuw de allereerste politieke formatie was. De VLD is ontstaan na de beruchte verkiezingen van 24 november 1991, die de geschiedenis ingaan als ‘Zwarte Zondag’. Het extreemrechtse Vlaams Blok beleefde toen een spectaculaire doorbraak en de liberale oppositie slaagde er niet in om de rooms-rode meerderheid te breken. Danig gefrustreerd richtte de jonge, liberale voorzitter Guy Verhofstadt de VLD op, een samengaan van de oude liberale partij met nieuwkomers van CVP, SP, Volksunie en partijlozen. Net zoals de Nederlandse VVD laat de VLD zich leiden door,

Paul Rosenmöller

wat in Vlaanderen, het ‘neo-liberale gedachtengoed’ wordt genoemd. Hoewel Verhofstadt wegens het uitblijven van electoraal succes heel wat milder is geworden, blijft hij een liberaal pur sang. Hoe minder overheid, hoe beter. In dat opzicht staan Bolkestein en Verhofstadt dicht bij elkaar. Maar in tegenstelling tot Bolkestein houdt Verhofstadt geen populistisch en soms extreem-rechts discours. Verhofstadt komt erg intellectualistisch en belerend over en gruwt van demagogie en goedkope successen. Een ‘bruin’ gedachtengoed, waarvan Bolkestein soms blijk geeft, is er bij Verhofstadt niet.

De verschillen

De drie klassieke partijen hebben dus heel wat punten van overeenkomst. De grootste verschillen doen zich bij de kleinere partijen voor.

De Vlaams-nationale Volksunie is de moderne exponent van het klassieke Vlaams-nationalisme, dat zich na de Eerste Wereldoorlog partijpolitiek organiseerde en zwaar in de verdrukking kwam na haar collaboratie met nazi-Duitsland van '40 tot '44. De Volksunie is echter een democratische partij en staat na enkele koerswijzigingen links van het centrum. De partij zelf zegt dat ze een voorbeeld neemt aan D66 van Hans van Mierlo. Ongetwijfeld zijn er gelijkenissen - zoals de grote aandacht voor directe democratie, inspraak enz. - maar er zijn ook grote verschillen. De VU is en blijft een nationalistische partij die er geen heil in zou zien dat België verdwijnt en dat Vlaanderen een onafhankelijke staat wordt. Niet toevallig heeft de partij haar hoogtepunt bereikt in de zestiger en zeventiger jaren. Zij was de rebelse partij bij uitstek, die beter dan de klassieke formaties uiting kon geven aan de idealen van de jongere generatie. Maar omdat de partij zich tijdens haar regeringsdeelname hoofdzakelijk bezighield met de omvorming van de Belgische eenheidsstaat tot een federaal land heeft de VU in de ogen van velen haar belangrijkste programmapunt (‘federalisme’) gerealiseerd. De toekomst van de VU is dan ook erg onzeker. In die zin is er een treffende gelijkenis tussen Hans van Mierlo en VU-kopstuk Hugo Schiltz. Beiden komen goed over op televisie, houden van een no-nonsense aanpak en beleefden jaren geleden hun hoogtepunt. Maar hun regeringsdeelname is door hun kritische en ietwat rebelse achterban nooit gehonoreerd.

De Vlaamse Groenen met de ietwat eigenaardige naam Agalev (Anders Gaan Leven) zijn evenals het extreem-rechtse Vlaams Blok producten van de donkere tachtiger jaren. Agalev profiteerde het meest van de nieuwe sociale bewegingen: de massale anti-rakettenbetogingen, solidariteit met de Derde Wereld, het toenemende milieubewustzijn enz. In korte

[p. 28]

Jan Marijnissen

tijd heeft Agalev - net zoals Groen Links - een vaste stek in Vlaanderen veroverd. De partij staat links van de SP, hoewel de ‘realo's’ het na soms bittere debatten en dissidenties hebben gehaald van de ‘fundis’. Agalev heeft, in tegenstelling tot de andere partijen, nauwelijks een partijstructuur. Er zijn amper enkele duizenden leden en er is geen echte voorzitter. De charme van de partij (kleinschaligheid, een rijke interne debatcultuur, geen respect voor gevestigde waarden enz.) is tegelijk haar zwakte. In electoraal stormtij zijn er nauwelijks structuren om tegenslagen op te vangen.

En dan is er nog het Vlaams Blok, dat men zonder enige twijfel kan vergelijken met de CD van Janmaat. Beiden hebben hetzelfde extreem-rechtse gedachtengoed en dezelfde grote afkeer voor buitenlanders en asielzoekers. Hun slogan Eigen volk eerst kun je zowel in Den Haag als in Antwerpen aantreffen. CD en Vlaams Blok haalden (en hielden?) hun grootste scores in de verpauperde stadswijken waar bestaansonzekerheid heerst als gevolg van werkloosheid, criminaliteit enz. In Vlaanderen scoort het Blok beduidend hoger dan de CD in Nederland. Er is immers één groot verschil: in tegenstelling tot de CD beschikt het Vlaams Blok over enkele goed-ogende boegbeelden, die in de media goed overkomen en die dank zij een goed uitgebouwde partijstructuur tot in de kleinste Vlaamse gemeenten kan doordringen. In hoeverre hebben tenslotte racistische en populistische uitspraken van VVD-leider Bolkestein in Nederland niet het gras voor de voeten van de CD weggemaaid?

Besluit

Vlaanderen en Nederland hebben een vrij identiek partijpolitiek landschap. De drie grote stromingen vormen zowel in Noord als in Zuid de grootste fracties in de Kamer. Maar Vlaanderen en Nederland zijn in de loop der jaren een vierstromenland geworden. In Nederland wordt die vierde stroom gevormd door D66 en/of Groen Links; in Vlaanderen door Vlaams-nationalisten en Groenen. In tegenstelling tot Nederland heeft de partijpolitiek een veel grotere greep op de samenleving. Zo zijn er twee grote vakbonden (een christelijke en een socialistische) die nauwe banden hebben met hun geestesgenoten in de bevriende partijen. Een éénheidsvakbond à la FNV bestaat er niet. Ook andere groepen in de samenleving kiezen kleur en leunen aan bij een partij. Tot voor kort waren ook heel wat media spreekbuizen van partijen en was de openbare omroep een jachtterrein bij uitstek voor de partijpolitiek. Die partijpolitiek heeft zoals in vele Latijnse landen haar tentakels kunnen uitsteken tot in de kleinste uithoeken van het land. De benoeming van een schoonmaakster hing vaak af van de juiste partijkaart. Aan die ‘Latijnse’ invulling van de politiek komt langzamerhand een einde. De affaire-Dutroux, die een schokgolf in België veroorzaakte, kan die evolutie nog een stroomversnelling brengen. De partijpolitiek zal heel wat stappen terug moeten doen, zich bescheidener moeten opstellen en moeten streven naar de behartiging van het algemeen belang. In die zin gaat Vlaanderen de volgende eeuw in met een politiek model, dat nog dichter bij Nederland zal komen te staan.

Jos Bouveroux is hoofd nieuwsredactie VRT-radio