Neerlandia. Jaargang 102

[p. 16]

Kunst

Poging tot het onmogelijke
● Ina Verrept

Honderd jaar geleden werd Magritte geboren. Deze verjaardag was voor de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten in Brussel de aanleiding om een grote overzichtstentoonstelling van zijn werk te organiseren. Meer dan 200 schilderijen en gouaches, maar ook tekeningen, beschilderde objecten, foto's en filmfragmenten illustreren op overzichtelijk en soms verrassende wijze leven en werk van de kunstenaar.

[p. 17]

De ‘klassieke’ Magritte, zoals hij bekend is bij het grote publiek, komt in de eerste zalen van de tentoonstelling - die chronologisch werd opgevat - minder aan bod. Het vroegere werk (voor 1925) verwijst duidelijk naar het futurisme, het kubisme en de geometrische abstractie. De kunstenaar interesseert zich in die periode o.a. voor het werk van De Stijl uit Nederland, maar hij ervaart hun zuivere geometrie als te verregaand.

Magritte experimenteert in de jaren '20 (en later in de jaren '60 opnieuw) ook met collages. Hij laat zich hierbij inspireren door het werk van Pablo Picasso en werkt met verknipte muziekpartituren. Zelf erkent hij met zijn collages schatplichtig te zijn aan de surrealist Max Ernst ‘die met het verwarrende effect van collages gemaakt met oude tijdschriftprenten schitterend heeft aangetoond dat je makkelijk zonder al de middelen kunt waaraan de traditionele schilderkunst haar prestige ontleent’.

Verwarring en verbazing

Rond 1925 keert René Magritte, na zijn ontdekking van het raadselachtige werk van de Italiaan de Chirico, de geometrische abstractie de rug toe. Hij zal vanaf nu mensen en dingen realistisch voorstellen ‘in al hun zichtbare bijzonderheden’. Hij geeft ze weer in ongewone, bevreemdende situaties die bij de toeschouwer verbazing en verwarring opwekken. Vanaf dat ogenblik zal hij de relatie tussen de zichtbare wereld en de (bedrieglijke) afbeelding ervan in de schilderkunst blijven onderzoeken. Een aantal - intussen overbekende - motieven zullen tijdens deze zoektocht steeds weer opduiken in zijn werk (appel, pijp, bolhoed, hemel met wolkjes...). Later combineert Magritte in zijn schilderijen woorden en beelden. Hij doet dat o.a. in Het verraad van de beelden (1929) waarin hij de voorstelling van een pijp confronteert met de uitspraak dat het helemaal geen pijp is (maar slechts de afbeelding van een echte pijp). In werk zoals Het woordgebruik brengt hij de vertrouwde vormen in onmiddellijk verband met vaak willekeurig gekozen woorden. Ook hier brengt Magritte onze zekerheden aan het wankelen.

Magritte onderhield jarenlang contacten met de groep surrealistische kunstenaars rond André Breton. Hij vestigde zich gedurende enkele jaren in Parijs en publiceerde in La Révolution surréaliste een artikel over de relatie tussen woord en beeld. In 1948, op een moment dat het contact tussen Magritte en Breton bijzonder moeizaam verloopt, krijgt Magritte - eindelijk - een uitnodiging voor een solotentoonstelling in Parijs.

Hij ziet dat als een uitgelezen kans om Breton en zijn andere surrealistische ‘vrienden’ uit te dagen. In enkele weken tijd gooit hij het roer volledig om en maakt een veertigtal totaal a-typische werken. Een deel hiervan doet haast expressionistisch en ook agressief aan, andere schilderijen en gouaches verwijzen duidelijk naar het werk van Matisse

alle afbeeldingen:
The Israel Museum, Jerusalem, gift of Harry Torczyner
© Charly Herscovici c/o Sabam Belgium 1997

De Kei, 1948

Het wondgebruik, 1929

[p. 18]

Het rijk der lichten, 1954

en Manet (De kei, 1948). Magritte slaagt in zijn opzet vriend en vijand te verbazen met deze schilderijen, maar de tentoonstelling wordt een mislukking. Omdat ook zijn geliefde Georgette het nieuwe werk afkeurt, besluit hij verder te gaan in zijn ‘gewone stijl’.

Uitstapjes

Financieel ging het Magritte niet steeds voor de wind. Regelmatig zag hij zich genoodzaakt in zijn levensonderhoud te voorzien met wat hij zelf ‘onnozele werkjes’ noemde: het ontwerpen van o.a. reclame-affiches en behangpapier. Sommige vertrouwde motieven uit zijn schilderijen en collages (bv. het gordijn, de muziekpartituur...) keren terug in zijn reclamewerk voor het modehuis Norine. Verder ontwerpt Magritte omslagen voor muziekpartituren en soms, puur voor zijn plezier, affiches voor filmfestivals. René Magritte experimenteerde ook zelf met film en fotografie. Foto's zag hij vaak als een uitgangspunt voor zijn schilderijen, de bekende filmpjes waarin hij zijn vrienden laat opdraven zijn speels en vrolijk.

Een aantal beschilderde voorwerpen vormt een hoofdstuk apart binnen de tentoonstelling. Magritte liet hier het vlakke doek voor wat het was en legde zich toe op het beschilderen van of werken met reële objecten. Met zijn interesse voor objecten treedt hij in de voetsporen van de dadaïsten (Marcel Duchamps met zijn readymade) en een aantal surrealisten (o.a. Dalí). Magritte grijpt in, wijzigt iets aan de gewone toestand van een voorwerp. In Dit is een stuk kaas (1936) combineert hij een echte kaasstolp met een geschilderde kaaspunt (denk aan het vroegere Verraad van de beelden).

De moeite waard

De tentoonstelling in Brussel biedt de unieke kans een groot aantal bekende stukken uit nationale en internationale collecties verzameld te zien. Ook minder bekende aspecten van Magritte komen ruimschoots aan bod, en dat maakt de tentoonstelling tot een absolute must voor de liefhebbers. Wie ook de invloed van René Magritte op de hedendaagse kunst geïllustreerd wil zien, kan daarvoor tot 28 juni 1998 terecht in het Provinciaal Museum voor Moderne Kunst in Oostende.

Magritte (tot 28 juni 1998): Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België, Regentschapsstraat 3, 1000 Brussel, tel. [phone] (B); het wordt ten zeerste aangeraden om te reserveren.

Ina Verrept is kunsthistorica.