Neerlandia. Jaargang 102

[p. 5]

Opinie
Het einde van België, het einde van Vlaanderen
● Raoul Bauer

Politiek en maatschappelijk gezien is de huidige wereld in volle verandering, kent het geschiedverloop een duidelijke versnelling waarbij vaak onaantastbaar gewaande fenomenen in het gedrang komen. Eén van deze belaagde ‘waarden’ is de nationale staat. We zijn reeds zo vertrouwd met het bestaan van nationale grenzen dat men daarbij vergeet dat het hier gaat over recente verschijnselen die in een bepaalde historische tijd doorgaans op een zeer kunstmatige manier tot stand zijn gekomen. Zo zijn de grenzen van Frankrijk, België, Nederland, enz. het resultaat geweest van militaire acties, dynastieke belangen, diplomatieke overwegingen en van eerder toevallige omstandigheden die dikwijls pas in de loop van de vorige eeuw hun vaste contouren hebben gekregen. Tegen de uitbouw van bepaalde technische ontwikkelingen en de uitbouw van de Europese Unie is het goed dit voor ogen te houden. Inderdaad, is het niet zo dat de realisering van zogenaamde communicatiesnelwegen, de nationale grenzen ruim overstijgt en kan men nog naast het feit kijken dat een groeiende Europese integratie de desintegratie van de staatsgrenzen in zich draagt? Is dit laatste een gegeven dat alle landen aangaat, dan is het vooral België dat vanuit zijn binnenlandse problematiek wellicht meer dan de anderen gevoelig zal zijn voor deze ontwikkeling.

Een zelfstandig Vlaanderen?

Het huidige Vlaanderen (en hetzelfde geldt ook voor Wallonië) is een creatie die binnen de staat België is ontstaan. De verhouding tussen de deelgebieden onderling en het geheel verliep, en verloopt, dikwijls gespannen. Met de regelmaat van de klok kon men de roep om een onafhankelijk Vlaanderen horen, dat beter af zou zijn wanneer het los van de bevoogdende moederstaat zijn eigen weg zou kunnen gaan. Als ‘land’ of als ‘regio’ zou het zich qua grootte en bevolkingsaantal inschrijven ergens in de middenmoot van de Europese staten en zich dus moeiteloos kunnen handhaven in Europa, luidt dan de redenering. Deze mening, waarin velen de vervulling zien van een (romantische) droom, zou de kroon zijn op het werk van decennia strijd voor Vlaamse ontvoogding. Vrij vlug zal echter blijken dat onder druk van de geschiedenis deze droom uiteen zal spatten. Niet dat Vlaanderen dan niet meer zal bestaan, maar het zal verder leven in een vorm die anders zal zijn dan vandaag.

[p. 6]

Geschiedenis

Er is inderdaad geen enkele reden om te veronderstellen dat de afbakening van de staat Vlaanderen zou ontsnappen aan de gevolgen van de Europese integratie. Ook deze vrij recente demarcatie zal uitgevlakt worden in naam van een Europese eenheidsgedachte. Wil dit zeggen dat het Europa van morgen zal bestaan uit één grote, cultuurgrijze omschrijving waarin elke verscheidenheid verdwenen zal zijn? Neen, maar de culturele diversiteit zal zich ontplooien via andere grenzen dan de huidige, namelijk via die van de historisch bepaalde regio's. Deze lopen langs lijnen die in ons geval niet samenvallen met die van het huidige Vlaanderen noch met die van de omringende landen. Hierbij kan men denken aan het oude graafschap Vlaanderen dat vanaf de tweede helft van de negende eeuw tot het begin van de twaalfde eeuw een gebied wist te verenigen, waarvan de zuidgrens tot diep in het huidige Frankrijk sneed en dat in noordelijke richting belangen had in de zich eveneens sterk ontwikkelende landsheerlijkheid Holland. Dit gebied, dat gedurende een lange periode een sterke Europese uitstraling kende, hield gedurende eeuwen grotendeels stand. Hetzelfde kan worden gezegd over het hertogdom Brabant dat na een inhaalbeweging onder Hendrik I op een parallel spoor raakte met Vlaanderen. Over het prinsbisdom Luik, Henegouwen, het bisdom Utrecht, Holland en Zeeland kan in grote lijnen eenzelfde verhaal verteld worden. Interessant is hierbij de manier waarop Holland, waar sinds het begin van de twaalfde eeuw ook Zeeland bij hoorde, zich ontwikkelde tot een volwaardig politiek gewest dat steeds meer kon steunen op een groeiende economie en daarbij uiteindelijk ook terecht kwam in de invloedssfeer van Vlaanderen, Brabant en Henegouwen.

Een aantal van deze gebieden is bovendien door omstandigheden van politieke, economische en algemeen culturele aard in de vijftiende en zestiende eeuw zo naar elkaar toegegroeid dat men kan spreken over een aanzet tot een effectieve integratie. De godsdienstoorlogen en de opstand tegen Spanje uit de tweede helft van de zestiende eeuw gooiden echter roet in het eten. De gewesten Vlaanderen, Brabant, Holland en Zeeland werden bij de Vrede van Münster gescheiden door, zoals de Nederlandse historicus L.J. Rogier het formuleert, ‘een redeloze grens’ die ‘als met een botte sabelhouw een scherf van Vlaanderen afsloeg, ...Brabant halveerde’.

Europa van de regio's

Om minstens twee redenen zullen (vooral de middeleeuwse) historische regio's de druk van Europa beter kunnen weerstaan dan de nationale staten. Allereerst hebben ze ‘tijd’ gehad om zich te ontwikkelen. Gedurende eeuwen konden ze groeien en in dit langzame groeiproces beleefde de bevolking gelijklopende gebeurtenissen. Hierdoor kon een saamhorigheidsgevoel ontstaan, ondanks het bestaan van een soms agressief stedelijk particularisme. Bovendien vinden ze hun kern in gebieden die aantrekkelijk zijn voor landbouw, handel en industrie. Dit geldt zeker voor de grote regio's binnen de Lage Landen. De rijkdom en voorspoed van steden als Gent, Brugge en Dordrecht gaf deze gebieden een glans die nog blijkt uit veel kunstwerken. Vooral dit laatste gegeven lijkt mij hier van belang. Het is geen dorre opsomming van feiten die ons het verleden leren kennen, maar het is een beeld van creativiteit en vitaliteit dat zowel uitdaagt als inspireert. En het is dat beeld dat opduikt in het oude Vlaanderen dat over ‘de Schreve’ reikt tot in Frankrijk, dat zich laat zien in heel Brabant, in de havens in de Gouden Delta, meer nog dan binnen de landsgrenzen. De groeiende intensiteit van de contacten illustreert dat nog ten volle.

Deze te verwachten ontwikkeling, die al de nodige aanzetten daartoe kent, plaatst de toekomstige relatie tussen Nederland en Vlaanderen in een ander daglicht. De gesprekken die hier op het ogenblik over gevoerd worden, zijn in feite al achterhaald. Brussel en Den Haag praten over een werkelijkheid die er wellicht overmorgen niet meer in die vorm zal zijn! Dat een dergelijk toekomstperspectief velen afschrikt, of als te utopisch voorkomt, is begrijpelijk. Maar geldt dat niet voor elke belangrijke verandering die zich in het verleden heeft voorgedaan?

Deze terugkeer naar een levend verleden krijgt in een Europa, waarin door de geografische schaalvergroting de ingezetenen hun plaats dreigen te verliezen, trouwens een niet te verwaarlozen toegevoegde waarde. De burgers zullen in de geschiedenis herkenbare en vertrouwde plekken zien die een bestuurlijke tussenschakel kunnen vormen tussen henzelf en de overkoepelende EU. Ze vormen op die manier een valabel alternatief voor de nutteloos geworden nationale staten. Dit is geen uiting van een onder-de-toren-mentaliteit, maar wel van het besef dat een Europees burger die overal in dezelfde mate thuishoort, in feite nergens thuis is.

Raoul Bauer is hoogleraar cultuurgeschiedenis aan het departement Architectuur van Sint-Lucas en onderzoeker aan de KU Leuven