Neerlandia. Jaargang 102

[p. 10]

Literatuur

Waarom ik tegen Nolens vecht......en ik zou willen zeggen zonder subjectief te worden
● Gudrun De Geyter

Het heeft iets onkies een gelauwerde dichter te willen interviewen. Want er is een hardnekkige vraag die je wilt verbergen, omdat ze jou als interviewer zou ontmaskeren: je wilt weten hoe het voelt geprezen te worden. Je wilt de dichter - waarvan de traditie een zonderling heeft gemaakt - zijn verhaal horen doen over hoe hij zich uiteindelijk dan toch met de wereld heeft verzoend, wat deze appreciërende entourage nu voor hem betekent. Je wilt met hem de loop van zijn leven doornemen.

De gedachte dat dit soort belangstelling iets onkies heeft, dringt zich des te meer op bij Leonard Nolens, die op 19 december 1997 de hogelijk gewaardeerde Constantijn Huygensprijs in ontvangst nam. Want voor elke vraag die je hem wilt stellen, zou je met zijn dagboeken en gedichten antwoorden kunnen verzinnen. Beide zijn autobiografisch. De auteur schrijft in wezen over zichzelf, vanuit zichzelf, aan zichzelf.

Leonard Nolens werpt er heel zijn gewicht van ‘verbijzonderde’ mens in de schaal. Wellicht niet om zijn eigen krachten te beproeven, zoals Constantijn Huygens hem drie eeuwen geleden in Latijnse versvorm heeft voorgedaan. Bij Nolens geen terugblik, geen ‘Twee-en-tachtigjarig leven’, zoals bij de zeventiende-eeuwse zelfbeschrijver Jacob Cats. Wie hem leest, wordt getuige van het innerlijke leven van een schrijver die schrijft uit noodzaak.

‘Lui die beweren - en er zijn er nogal wat! - dat het voor een auteur onmogelijk is op een eerlijke manier een dagboek te houden, omdat de verkleedzucht, de vermommingsdwang zit ingebakken in elke vorm van schrijven,

[p. 11]

zijn waarschijnlijk lui die nergens voor staan; die waarschijnlijk niet eens geloven dat zo iets als een levenshouding mogelijk is. Je schrijft om je hachje te redden, het jouwe en dus ook dat van anderen die zich in je werk herkennen.’ (Blijvend vertrek, p. 166)

Autobiografisch schrijven heeft altijd al iets paradoxaals gehad. Men schrijft in eigen naam, als unieke persoon, en men schrijft zo dat anderen het herkennen, ‘het verlangen om zijn eenzame geboorte, zijn animale alleenzijn vorm te geven met en in en door iets dat iedereen toebehoort’.

Een getuigenis teert altijd op die heel intieme verhouding tussen ik en de ander. Nolens' dagboekhouding is een levenshouding, zijn opzet is verschillend van dat van Jean-Jacques Rousseau die eerder een soort afdruk wil maken van zijn uniciteit onder de mensen. Bij het begin van zijn Confessions schrijft Rousseau dat hij aan zijn medemensen een mens wil laten zien zoals hij werkelijk is. Wat Nolens doet, valt eerder te vergelijken met de ‘soliloquium’, het gesprek tussen de ziel en haar schepper, maar dan wel in een wereld zonder god. Nolens' dagboeken meanderen essayistisch en associërend, zoals bij Montaigne die zijn essays laat voorafgaan door de woorden: ‘Je suis moy-mesmes la matière de mon livre’. En hier duikt een andere paradox op. Leonard Nolens heeft er zijn beroep van gemaakt, van het besef namelijk van

De logische onmogelijkheid om te zeggen, mijn leven en ik, alsof ze twee aparte grootheden zouden zijn.
Maar precies in die onmogelijkheid heeft de mens zijn wording ondergebracht, zijn eeuwenlange gesprek met zichzelf, zijn eenzame verhaal waar ik vandaag mijn voordeel mee doe.

(De vrek van Missenburg, p. 120)

Hiervoor heeft Nolens gekozen. Voor eenzaamheid tijdens de werkuren, de schrijfuren, voor gezelschap erna. Dit dagelijkse ritme van de stad naar het schrijvershuis en omgekeerd, keert als tijdsstructuur regelmatig terug in zijn gedichten. Het is vervreemdend te lezen hoe die gelofte van eenzaamheid zich heeft vastgezet in het continuüm der dagelijkse gewoonte, zoals een reumatische pijn waarmee men moet leven, maar waarmee de dichter ook zijn voordeel doet. Dat kan hij volmondiger bekennen in zijn dagboek van de jaren 1990-1993, jaren waarin hij bekendheid geniet en Hart tegen hart verschijnt. Daarin heeft hij al zijn gedichten verzameld die hij goedvindt, ook de gehele bundel Liefdesverklaringen. Voor die bundel kreeg hij in 1991 de Jan Campertprijs. Uit Liefdesverklaringen komt het gedicht ‘Burgerlijk bestaansminimum’ en daarin klinkt een minder optimistische rechtvaardiging van zijn beroep als dichter. Geen waarheid, geen schoonheid noch goedheid zoekt de dichter daar, want dat is broodwinning voor ingenieurs, therapeuten en artiesten geworden.

‘Maar ik, ik ben een dichter
En op mijn nederige stoel, met mijn ambachtelijke trots
Zoek ik een degelijke, propere en zwierige manier
Om hier, vandaag en in deze tijd alsnog te overleven.’

(Liefdesverklaringen, p. 429)

Poëzie als overlevingskunst, of de discrete charme van de minderbedeelde. In het dagboek Blijvend vertrek heet het nog: ‘Wat jou als literair ideaal voor ogen staat: sombere uitgelatenheid, een met zwier beladen bestaanspijn’. Soms zou je willen denken dat Nolens uit een andere tijd is gekomen, maniëristische melancholicus had moeten zijn, zeer zelfbewust van zijn door de schepper aangeboden leven en van de vergankelijkheid daarvan. Maar Nolens is ook een maker die afdaalt ‘in de arctische kou van het alleen zijn met taal’. En in die kou moet de dichter verdwijnen, wil hij uit zijn gedichten te voorschijn komen. Hij leeft in de moderne tijd waarin de (schrijvende) ziel zich verscheurd

[p. 12]

weet. Vertrekken van de gaping tussen de schrijver en zichzelf is een engagement, spreken en schrijven is een manier om aanwezig te worden, ‘en aanwezig worden betekent: aan een wezen raken; een wezen aanraken. Schrijven is een manier om mij in de taal, dus in het wezen van een ander, aanwezig te maken - een liefdevolle machtsgreep.’

Hier wordt dus de brug van ik naar de ander geslagen, of meer nog een mal in de wereld, waaruit dan een ik tevoorschijn komt. Niet zelden kantelen Nolens' verzen rond een vernuftige ineenstrengeling van voornaamwoorden. Alsof ‘ik’ zich in ‘jij’ moet ineten om betekenis te krijgen en omgekeerd. Die warme bijna onontwarbare wederkerigheid vind je al in tien gedichten aan een vrouw en tien gedichten aan een vriend, uit de cyclus persona (zoals de film van Ingmar Bergman). Ze maken mede de sterkte en de tragiek van zijn liefdesgedichten uit. Ik en jij zijn geen afgebakende personen, ze vormen een soort van ijkpunten in een talig universum, het zijn punten die op elkaar betrekking hebben, die geprojecteerd kunnen worden, ingesloten of in elkaar verwikkeld raken. Het persoonlijk voornaamwoord is het voornaamste woord, heet het in het gedicht kleine grammatica, en het vervoegt de dagen en de maanden, het verbuigt onze leegte. Het is een positie in de taal, het is de wijze waarop wij het woord krijgen, richten en nemen. En zo krijgt het voornaamwoord stichtende allures, het genereert zelf een syntaxis. Of zoals het er in het gedicht Alle tijd van de wereld zo prachtig staat:

‘Je eet en drinkt, je zingt en heet
Jezelf van jezelf
Met deze mond.
De mijne.’

Wat hier zo zingt en toch raadselachtig toegevouwen lijkt, legt Nolens geruststellend uit in een dagboeknotitie. ‘Het labiele, contingente ik is in deze dagboekbladzijden en in veel van je gedichten een jij geworden, aangesproken door de wellicht morele instantie waartoe de literatuur na twintig jaar is uitgegroeid. Literatuur als le dernier absolu.’

Aan de ene kant is er dat in bezittelijk voornaamwoord uitgedrukte zelf, aan de andere kant zoiets als ‘de literatuur’ als een instantie of een traditie waaraan men verantwoording aflegt. Dit is dus een variant op ‘mijn leven en ik’.

Is de literatuur een morele instantie geworden, poëzie op haar beurt is absolute moraal. De vrijheid van het gedicht bestaat erin, de noodzaak van een aantal wetten in te zien en toe te passen, schrijft Nolens, en in een gedicht klinkt het zo:

‘Een losgeslagen leven heeft zijn kooi gevonden
En slijpt zijn snavel aan de ratelende tralies.
Al jong heeft het zijn bonte veren opgebonden
En staat te kijk en kijkt je aan, het rijm is tragisch.’
(Honing en as, Querido, 1994)

Maar de moraal van de poëzie blijkt een exclusieve moraal te zijn, want zowel de dief als de dichter leven al stelend, stelt Nolens in zijn dagboek, zij onttrekken zich aan de wetten van het gezag, aan het gezag van de wetten, zij nemen het op tegen absolute machten. ‘Het gedicht is niets anders dan een welluidende zak vol gouden munten op de rug van de dief.’

De schoonheid van Nolens' beeldspraak zit heel dikwijls in vlechten van paradoxen, die bijvoorbeeld van de inwisselbare waarde van het gedicht. ‘In mijn persoon hebben zich burgerlijke eigenschappen als geldhonger en artistieke Schwärmerei samengetrokken; het gedicht wordt zodoende de bevrediging van het verlangen naar opgespaarde, getekende, betekenende en dus niét efemere gevoels- en denkmomenten. Het bankbiljet werd voor mij de spirituele blauwdruk van nieuwe waardepapieren, met name van mijn gedichten.’ Het beeld komt dikwijls terug, het gedicht als een cheque bijvoorbeeld, maar dan als een waardepapier voor een leven, waarin een fout geplaatste komma op een ademhalingsstoornis wijst, een verkeerd adjectief symptoom wordt van een fout in zijn bestaan. En hieruit wordt ook duidelijk dat de vorm van het gedicht voor Nolens geen louter vormelijke kwestie is, het is een levenswerk, dat hem in 1990 de bedenking doet maken dat de kunst van de dichter er misschien in bestaat op een niet opzichtige en nauwelijks hoorbare manier de natuurlijkheid van het gangbare taalgebruik te reconstrueren. Een reconstructie die van het gedicht een in zichzelf besloten ding maakt, een resultaat en niet louter een ventiel van bedoelingen. Zo is er dat prachtige gedicht Tussenspel (een gedicht over een gedicht) uit de bundel liefdesverklaringen, over een klompje ijs vlak voor de deur, ding dat - in de mond genomen - aan de tong plakt en toch zijn smaak niet afgeeft, ding dat langzaam in alles ligt te verdwijnen.

Misschien is dat wat dit moet zijn.

Rotsvast zat het vanmorgen in een zwarte vlek, een klad beslijkte sneeuw, hier, vlak voor mijn deur.

Ik had het ding niet eens gezien.
Ik sliep nog half misschien.

Zijn buitenste verschilde nergens van zijn binnenkant.

[p. 13]

 

Er was ook geen beginnen aan.

 

Ik tilde het voorzichtig op, het tolde uit mijn hand en rolde daar van het trottoir gelijk een steen, maar wel doorzichtig, luchtig, lichtig, maar zo af en gaaf, compact gelijk een steen.

 

 

 

Ik nam het op, het liet zich glad en flitsend, weerloos brandend door mijn handen gaan, het flikkerde van links naar rechts, het stak mijn ogen uit van rechts naar links, een veel te hechte, veel te echte zon.

 

 

 

Ik streelde haar structuur, ik zoende haar natuur.

 

Mijn buurman keek zich blind en noemde mij een kind, een monster van aanbidding, een bedronken acoliet, bespottelijk en niet om aan te zien.

 

Ik sliep nog half misschien.

 

Ik zoende maar en zoende, maar dat ding, het zoende mij en gaf zijn smaak niet af.

 

 

 

Sterk water was het, koud vuur, hard licht dat ik geen dag over mijn lippen krijg.

 

Het plakte aan mijn tong.

 

 

 

Misschien is dat wat dit moet zijn,

 

hol en toch vervuld,

 

volmaakte samenvatting van het niets,

 

raadselspel van een verspeelde dag:

 

een klompje ijs.

 

Het ligt er langzaam te verdwijnen, maar verdwijnt in een waaien en stromen van alles en is, is.

 

 

 

Misschien is dat wat ik moet zijn.

De ernst waarmee Leonard Nolens zijn roeping van schrijver op zich neemt, wekt weerzin en bewondering. Bewondering omdat hij niet aflatend zijn schouders zet onder het gewicht van een tijd die de morele positie van de auteur als ik-persoon, van het subject in het algemeen, danig onder vuur heeft genomen. Maar ook weerzin, omdat hij op barokke en overweldigende wijze de monoliet van de individualiteit wil restaureren. De moderne held, schrijft Nolens, aanvaardt geen breuk tussen zijn binnen- en buitenkant: hij wordt wat hij was, hij doet wat hij wordt. ‘De mythe van de moderne held is nog steeds mogelijk omdat voor enkelen, hoe moeilijk ook, het samenvallen met zichzelf niet uitgesloten is.’ Maar, vreest hij, alleen in de literatuur en in de kunst kan die held nog een plaats vinden. ‘De moderne held is een mens die voortdurend tracht te leven op het niveau van zijn innerlijkheid. Zijn denken en voelen en zijn handelen vormen een daadwerkelijk geheel, hij is een mens uit één stuk. Hij is één grote, naadloze en explosieve lading, een volmaakt geconstrueerd vat vol tegenstrijdigheden.’ Zo lijken gedicht en held hard op elkaar: beiden een constructie van vaten. Als een kader van innerlijkheid waarbinnen tegenstrijdigheden hun gang gaan. Maar hoever gaat die gelijkenis op? Is onze moderne held ook een inwisselbare waarde? Inwisselbaar waarmee?

Nolens werkt op een machtige manier aan de contrareformatie van de subjectiviteit. Was barok het antwoord van de contrareformatie op de revolutie der protestanten (een strijd van de letter op het lichaam), en ging men die revolutie te lijf met overweldigende panorama's en klankbeelden waarin het vleesgeworden woord in scène werd gezet, dan was de barok ook een antwoord op de noodzaak aan een illusie. Zo is Leonard Nolens ook een overtuigend pleitbezorger voor een antwoord op de noodzaak aan de illusie van subjectiviteit.

Vierhonderd jaar geleden liet een geniale voorganger Don Quichot tegen wiekslagende ridders vechten. Daarom.

De vrek van Missenburg, Dagboek 1990-1993, Querido, p. 111
Blijvend vertrek, Dagboek 1983-1989, Querido, p.168
ib., p. 84-85
ib., p. 22
De vrek van Missenburg, p. 190
De vrek van Missenburg, p. 34-35