Neerlandia. Jaargang 102

[p. 4]

Geschiedenis

[p. 5]

De Vrede van Münster bevestigde de scheuring der Nederlanden
(Pieter C. Geyl, 1934)
● Kees Middelhoff

Het moet de langste toespraak zijn geweest, die kroonprins Willem-Alexander tot nog toe heeft gehouden: zijn rede op 30 januari 1998 in Utrecht bij gelegenheid van de feestelijke opening van het herdenkingsjaar 1648 Vrede van Münster 1998.

Terecht was zijn verhaal een pleidooi om deze voor de Nederlandse staat zo wezenlijke Vrede te herdenken, zelfs te vieren met ‘Brood ende Spelen’, zoals het organiserend comité ons liet weten.

Dit feest was ons trouwens al aangekondigd door koningin Beatrix in de Troonrede van 16 september 1997, toen zij sprak over het feit dat die Vrede ‘de erkenning van Nederland als aparte Staat’ betekende. Waarom juist dat woord werd gebezigd en niet gesproken werd over zelfstandige Staat moet menigeen toen bevreemd hebben; tenzij - maar dat kan helaas niet verondersteld worden- tenzij dit woord apart -zie Van Dale- wordt opgevat als: van iets afgescheiden en dan zou in de Troonrede dus onderstreept geweest zijn, wat in de publicaties rond de Vrede-herdenking amper aan de orde wordt gesteld, nl. de Vrede van Münster bevestigde tevens de definitieve breuk binnen het geheel der Lage Landen! ‘Tevens’, want de Münsterse Vrede - of beter de Vrede van Westfalen- is geen puur Nederlandse aangelegenheid. Zweden, Denemarken, Frankrijk, Duitse Vorsten, Spanje probeerden in het buiten het oorlogsgeweld van toen gelegen Münster en Osnabrück tot een vredelievende verhouding te komen. Wat de Nederlanden betreft, erkende Spanje ‘dat de Heeren Staten Generael van de Vereenighde Nederlanden en de respective (...) Provintiën van de selve, sijn; vrije ende souveraine Staten (...), op dewelcke hy, Heer Koningh, noch nu ofte namaels immermeer yeits sal pretenderen’.

IJzeren Gordijn

Het gevolg van deze schier ‘eeuwige’ bepaling was, dat Spanje, resp. de Staten Generaal in Den Haag in principe de landstreken behielden waarover zij in 1648 zeggenschap hadden. Wat de Lage Landen betreft, betekende dit onder meer dat een strategische ‘demarcatielijn’ in feite ‘grens’ werd. Anders gezegd: de scheuring in de Nederlanden werd in 1648 een internationaal erkend feit. Dwars door het Hertogdom Brabant, dwars door het Graafschap Vlaanderen werd een (voortijdig) ‘IJzeren Gordijn’ neergelaten. Prof. Geyl noteerde dan ook als eerste zin betreffende 1648: ‘De Vrede van Münster bevestigde de scheuring der Nederlanden. Dat moeten wij er eerst en vooral in opmerken’ (Gesch. Ned. Stam deel II, 1934). Wat ondergetekende is opgevallen, zowel tijdens de persconferentie in het gebouw van de Eerste Kamer op 27 november 1997, als tijdens de openingszitting van het Herdenkingsjaar in Utrecht, is, dat dit aspect - dus de scheuring in de Nederlanden - om het netjes te zeggen, onderbelicht is gebleven. Sterker nog: toen op 27 november 1997 de aandacht werd gevraagd van het organisatie-comité voor dit aspect van de Vrede, werd ten antwoord gesteld, dat er van ‘scheuring’ geen sprake kon zijn geweest, omdat de Nederlanden daarvoor geen eenheid vormden (‘een lappendeken’), resp. dat ‘de visies van Geyl en Rogier achterhaald zijn’.

Natuurlijk, als er iemand overtuigd was dat de Geschiedenis een eindeloze discussie is, dan Pieter Geyl. Maar het feit ligt er, dat Geyl de Hollando-centrische geschiedbeoefening van zijn tijd heeft doorgeprikt. Uit de presentatie van de Herdenking zou je kunnen opmaken, dat men in

[p. 6]

1998 opnieuw bij deze eng-historische visie is blijven steken, ook al luidt het motto van de herdenking - en terecht! - ‘350 jaar Nederland in Europa: grensverleggingen en vitale cultuur’.

Grootnederlandse gedachtengang

Een paralelle gedachtengang klonk ook door in de lange rede die de kroonprins hield op 30 januari jl. in Utrecht, daar waar de spreker verwees naar met name Geyl en Rogier en hun ‘Grootnederlandse gedachtengang’, die tussen de zeventien gewesten een eenheid op basis van taal en cultuur bespeurde. Een gedachtengang, die was te beschouwen als een duidelijk uitvloeisel van het 19^e eeuwse nationalisme, en die in de Utrechtse historicus Pieter Geyl zijn sterkste pleitbezorger had gevonden’.

Anders gezegd is er in 1998 geen aandacht voor het feit dat de Vrede van Münster ook betekende dat bv. de Schelde werd afgesloten en de Vlaamse zeehavens werden geblokkeerd. Daarbij beriep met name Zeeland - mirabile dictu - zich op het recht per Pauselijke Bulle gegeven. Er was evenmin aandacht voor de wijze waarop - om ons tot het ‘aparte’ Nederland te bepalen - het noordelijk deel van Brabant gedurende anderhalve eeuw werd beschouwd als een monddood gemaakte bufferzone tussen de Spaanse en de vrijgemaakte Nederlanden. Er werd voorbij gegaan aan de betrekkelijkheid van de economische opbloei van de Republiek, die immers voor een groot deel werd bepaald door de vlucht van kapitaal en know-how vanuit het Zuidelijk deel der Nederlanden. Ten slotte kwam het proces van vervreemding dat in 1648 de verhouding Noord-Zuid zou gaan beïnvloeden, niet aan de orde.

Glimlach der zelfvoldaanheid

In de Utrechtse feestrede kwam het voor, dat al deze factoren tijdgebonden aspecten zijn van o.a. ‘de voorman Alberdingk Thijm’ in de jaren zestig van de vorige eeuw, resp. dat Rogier in 1948 moeite had met ‘de glimlach van zelfvoldaanheid en holle retoriek’ rond wat Huizinga typeerde als ‘de conservatieve revolutie’ die de opstand tegen Spanje voor hem was (De Gids 1948).

Precies vijftig jaar geleden liet het Algemeen-Nederlands Verbond een boekwerk verschijnen ter herdenking van de Vrede van Münster. Het boek heeft eerder de 80-jarige bevrijdingsstrijd geëvoceerd dan de Vrede. Terecht merkte Rogier toen op: ‘Vrede schijnt mensen altijd minder te boeien dan oorlog’. De opmerking kan zeer actueel zijn, ook bij deze herdenking: we behoeven maar te zien naar de vele verzetsmusea die er zijn na de ‘vrede’ met Nazi-Duitsland; zoveel accent op de oorlogssituatie, dat de in vredestijd op te bouwen relatie met het nieuwe Duitsland er onder te lijden heeft.

In dit verband bewonder ik nog steeds de emotioneel geladen spontane toespraak die De Rotterdammer (H.J. van den Broek) van Radio Oranje hield voor de microfoon van Herrijzend Nederland in Eindhoven op de avond van de vierde mei 1945: ‘Wij hebben de oorlog gewonnen, nu zullen we de vrede moeten winnen’. De vraag - in dit kader - is: wat deed de Republiek in 1648 om de kostbare vrede te winnen? Zocht het naar een nieuwe verhouding met het Zuiden?

Uit het voorafgaande zou kunnen blijken dat, in dit blad van het ANV, aandacht wordt gevraagd voor deze aspecten van de Vrede van Münster, nu terecht besloten is deze te herdenken. Immers, het ANV is er ‘ter bevordering (...) van alle vormen van samenwerking tussen Nederland en Vlaanderen’. Toch niet. Zeer juist onderstreept het organisatie-comité dat de herdenking in het teken moet komen te staan van ‘1648-1998 Nederland in Europa’, ‘Nederland als participant van het nieuwe Europa’. Juist in dit perspectief is het volgens het ANV van belang aandacht te vragen voor ook het feit, dat de Vrede van Münster in elk geval de politieke scheuring binnen de Lage Landen tot gevolg heeft gehad.

Het is juist dit aspect dat uitermate actueel is, nl. een gecoördineerd optreden van Noord en Zuid binnen het naar eenheid groeiende Europa.

Thorbecke, scheiding en Europa

Nederland herdenkt dit jaar ook het feit, dat het in 1848 een grondwet kreeg waarin de ministeriële verantwoordelijkheid werd vastgelegd. Opsteller van deze wet: Thorbecke. Toen deze in 1830 zijn hoogleraarschap in Gent moest opgeven vanwege de afscheiding met België, betreurde hij die breuk, omdat naar zijn mening de twee zelfstandige staten - Nederland en België - te klein waren om in Europa invloed te hebben, terwijl dat ene koninkrijk van Willem I juist groot genoeg was voor het hebben van invloed en te klein om dominant te kunnen zijn.

Wat 200 jaar na de Vrede van Münster - 1848 - bepalend was, is voor de Noord-Zuid-verhouding van nu, zij het anderszins, nog van kracht. Wie, zoals het comité, de herdenking van de Münsterse Vrede wil plaatsen tegen de achtergrond van de plaats van Nederland in Europa kan en mag aan dit samenwerkingsaspect (o.a. Benelux) niet voorbij gaan, hoe men ook over het verleden van onze lage landen denkt. Het proces van vervreemding tussen Noord en Zuid - impliciet gevolg van de Vrede van Münster - kan een uitdaging zijn binnen een Europese eenheid: een lappendeken is en blijft een gehele deken!