Neerlandia. Jaargang 100

[p. 9]

Zuid-Afrika
Nederland en Zuid-Afrika
De meningen van Derk Jan Eppink en Ruud Bosgraaf
Guido Logie

De Nederlandse politiek hinkt ten aanzien van de evolutie in Zuid-Afrika steeds een fase achterop. Dat is de stelling van journalist Derk Jan Eppink. Hij is sinds 1995 verbonden aan de politieke redactie van de Vlaamse krant De Standaard. Voorheen werkte hij voor de NRC. Hij verbleef reeds zo'n acht keer in Zuid-Afrika, waaronder twee maanden in het voorjaar van 1996 op de politieke redactie van het Kaaps dagblad Die Burger.

‘Nederland had steeds een nauwe band met Zuid-Afrika. Er bestond grote sympathie voor de Boeren, de Afrikaners. De apartheid werd in 1948 ingesteld, maar in 1953 met de Watersnoodramp zond Zuid-Afrika nog hulpgoederen naar Nederland. Minister-president Drees bezocht Zuid-Afrika.

Er komt pas een kentering in de Nederlandse publieke opinie vanaf 1976, het jaar van de opstand in Soweto. Verenigingen als het Komitee voor Zuidelijk Afrika (KZA), gegroeid uit het Angolakomitee, en de Anti Apartheidsbeweging Nederland (AABN) doen hard hun best om de Nederlanders te mobiliseren tegen het apartheidsregime. De politiek draait steeds meer bij. In 1984 wordt het cultureel verdrag opgezegd. Er zijn allerlei verhardende acties. In Amsterdam worden de boeken van de Afrikanerbibliotheken in de gracht gekieperd, Makro-vestigingen in de brand gestoken, slangen van Shell-benzinepompen doorgesneden.’

Activisten met de pen

‘Aan het begin van de jaren tachtig wordt Zuid-Afrika onregeerbaar. De townships komen in opstand, er is een status-quo tussen ANC en regering. Vanaf '88 ontstaan er voorzichtige contacten, is er een behoedzame zoektocht naar gesprekspartners binnen de verkrampte achterbannen. Mandela gaat in dat proces een steeds grotere rol spelen. Hij krijgt meer bewegingsvrijheid, een fax, mag bezoek ontvangen. De tekenen van openheid gaan aan Nederland voorbij. Er heerst een zwart-wit tegenstelling, een scherpe polarisatie. De situatie van de Tweede Wereldoorlog in Nederland wordt getransplanteerd op Zuid-Afrika. Men is goed of fout. Goed is solidair met de zwarten. Wie ook maar probeert een genuanceerd beeld te schetsen van de toestand in Zuid-Afrika wordt al gauw voor rechtse zak uitgescholden. Dat ervoer ik toen ik in '88 naar Zuid-Afrika trok om er een portret te maken van de Afrikaners. Journalisten waren vaak meer activisten met de pen dan verslaggevers.’

Derk Jan Eppink Foto: Guido Logie

[p. 10]

‘In 1989 wordt Namibië onafhankelijk en president De Klerk kondigt de vrijlating van Mandela aan. De boycot duurt tot na de verkiezingen van 1994. Nu heerst er in Nederland een zeker euforie: de machtswisseling is zonder geweld verlopen en er staat een nieuw politiek project op de rails. Nu is alles goed, denkt men, terwijl er nu in Zuid-Afrika weer een zekere confrontatie zichtbaar wordt. De verhouding tussen het ANC en de Nationale Partij wordt steeds meer gespannen. De Nationale Partij maakt geen deel meer uit van de regering van nationale eenheid. Zuid-Afrika is nu een democratie, zeker, maar het regime vertoont autoritairder trekken. De efficiëntie valt terug. De saustrein rijdt weer. Het ANC is dat aan zijn achterban verplicht. Er wordt aan geschiedschrijving gedaan, het Afrikaans wordt teruggedrukt. Het ANC is de gegijzelde van de vakbond Cosatu. Het stakingsrecht is bijna onbeperkt.’

‘Uit dit alles blijkt duidelijk dat de Nederlandse politiek in haar houding tegenover Zuid-Afrika steeds een fase achterloopt. Andere landen als Engeland, Frankrijk en Duitsland reageren veel

Ruud Bosgraaf, stafmedewerker KZA Foto: Guido Logie

alerter. Nederland hanteert in zijn buitenlandse politiek een ideaalbeeld: Nederland als het voorhoedeland, het gidsland. In zijn ontwikkelingshulp exporteert het vaak de eigen politieke agenda, doorgaans met grote pretentie. Vlaanderen heeft meer oog voor machtspolitiek. Het past de mogelijkheden tot samenwerking meer aan aan zijn eigen kunnen. Zuid-Afrika denkt in machtscategorieën, Nederland denkt in morele categorieën. Ik heb niet de indruk dat men ginds op de komst van koningin Beatrix zat te wachten.’

‘Of de boycot iets heeft uitgehaald? Het heeft de druk op het toenmalige regime verhoogd en Zuid-Afrika uitgesloten van de internationale markten. In het land zelf was de boycot meer schadelijk dan positief. Veel bedrijven werden weggetrokken, de Rand stortte in, er ontstond een proces van verarming. Vandaar de smeekbede van Mandela: kom bij ons investeren. Er is een hele fase in de wereldeconomie verloren, en die is niet zo gauw ingelopen.’

De jeugd: lost generation

‘Men zegt dat de waarheidscommissie een boemerangeffect heeft voor de blanken. Maar het ANC heeft ook zijn boemerang: de “lost generation”, de jeugd die in het kader van het onregeerbaar maken van het land van school wegbleef. Het ANC weet er geen raad mee. Bij blank en zwart groeit ondertussen het besef dat ze elkaar nodig hebben, dat ze op één schip wonen.’

‘Mandela is de man van de verzoening. Hij is een mythe, een levend symbool. De Klerk is een raspoliticus. Hij stuurde het hele veranderingsproces. Het bestuur van Mandela is een “management by speech”.

Het Afrikaans wordt steeds meer teruggeschoven en behandeld als een inheemse taal. Binnen het ANC leeft een zekere vijandigheid ten aanzien van het Afrikaans: de taal van de apartheid. Het Engels - de koloniale taal - wordt dé taal.’

‘M'beki wordt wellicht opvolger van Mandela. Hij is een slecht manager, is schatplichtig aan de populistische beweging binnen het ANC en hij mist de morele autoriteit van Mandela. Het lot

[p. 11]

van Zuid-Afrika zal afhangen van de evolutie binnen het ANC. Welke richting de diverse vleugels zullen uitgaan.’

Komitee voor Zuidelijk Afrika

In een grachtenpand aan de Amsterdamse Oudezijds Achterburgwal huist het Komitee voor Zuidelijk Afrika (KZA). Het bestrijkt met zijn activiteiten de Sadec-regio, de twaalf landen van de South Africa Development Community: Angola, Namibië, Rhodesië, Mozambique, enzovoort. Het meest dominante land binnen de groep is uiteraard Zuid-Afrika. Het KZA ontstond in 1976 uit het Angola-Komitee. Tot 1994 ageerde het vooral tegen de koloniale regimes en voor wat Zuid-Afrika betreft tegen de apartheid. In 1994 volgde een heroriëntatie. ‘De doelstelling van het KZA is drieledig,’ zegt stafmedewerker Ruud Bosgraaf. ‘Steun verlenen aan de democratisering en de bevordering van de mensenrechten, het wegwerken van de achterstand die bepaalde bevolkingsgroepen opgelopen hebben, en in Nederland voorlichting geven over de betrokken landen en er de belangstelling voor op peil houden.’ Het KZA bestaat uit vijftien betaalde mensen en een aantal vrijwilligers. De 45.000 donateurs zijn de kurk waar het op drijft. Het KZA ontvangt ook subsidie van de Nederlandse overheid (ontwikkelingssamenwerking) en van de Europese Unie (public education). Met Kaïros, het religieuze zusje, wordt intens samengewerkt. KZA geeft het tijdschrift Amandla uit.

Tot aan de verkiezingen van 1994 steunde het KZA openlijk het ANC in zijn strijd tegen de apartheid. Nu het ANC een politieke partij is die in Zuid-Afrika de macht heeft, stelt men zich afstandelijker op. Men verleent in principe geen steun aan politieke partijen, maar verkiest samenwerking met ngo's. (niet gouvernementele organisaties)

Bosgraaf: ‘Het ANC moet zichzelf bewijzen. Er is een plan om het land uit het moeras te halen: het reconstruction and development plan. Maar plannen zijn papier. We moeten afwachten wat ervan terecht komt in de werkelijkheid. Het plan is op een aantal punten goed, op andere minder.

Voorbeeld actie in Zuid-Afrika

Het bouwen van een miljoen huizen in vijf jaar tijd is geen haalbare kaart. We steunen een project rond volkshuisvesting. De minister van volkshuisvesting van Zuid-Afrika bracht onlangs een bezoek aan Nederland. In Nederland is er heel wat kennis aanwezig die ook bruikbaar is voor Zuid-Afrika, in verband met management, woningbouwverenigingen, trainingen voor bouwvakkers. Tot voor kort was huren onbekend in Zuid-Afrika. Men was eigenaar van een woning of leefde in een stulp.’

Voorzichtige kritiek

Bosgraaf laat voorzichtige kritiek horen op de autoritaire trekjes die het ANC af en toe tentoonspreidt. Hij vertelt hoe de hoofdredacteur van de krant City Press na publicatie van een aantal minder fraaie dingen over het ANC door Mandela hoogstpersoonlijk op het matje werd geroepen.

De achterban van het KZA in de jaren zeventig en tachtig noemt Bosgraaf ‘deels sociaal-democratisch.’ ‘Maar tegenwoordig wordt dit soort termen nauwelijks meer gebruikt,’ voegt hij er meteen aan toe. Het KZA heeft de Revolutionaire Antiracistische Acties steeds afgewezen als onproductief.

[p. 12]

Boycot Krugerrand aktie oktober 1984 Foto: Jan Stegeman

Het is niet voor gewelddadige acties gewonnen. ‘maar we begrepen hun frustraties wel,’ aldus Bosgraaf. De eis van desinvestering in Zuid-Afrika onderschreef het KZA wel.

‘Of de boycot resultaat heeft gehad? We zijn nu in een fase gekomen dat er wat afstandelijker over gepraat kan worden,’ zegt Bosgraaf. ‘Wat uit dat pakket van sancties heeft beter gewerkt, wat was er schadelijk? Het beste hebben de financiële sancties gewerkt. Het feit dat het Internationaal Munt Fonds geen leningen meer toestond. Het wapen- en olie-embargo heeft redelijk gewerkt. Maar de industrie van zware wapens die Zuid-Afrika opzette, is momenteel wel concurrentieel op de internationale markt. De sportboycot heeft psychologisch ook een goed effect gehad. De Afrikaners zijn echt wel sportgek. Het meest omstreden is de culturele boycot. Voor de één had die niet gemoeten, voor de ander behoorde die tot de prijs die het apartheidsregime moest betalen. Er zijn aan de hele boycot zeker voor- en nadelen geweest.’

‘Nederland heeft in het verleden steeds warme gevoelens gekoesterd voor de Zuid-Afrikaanse regeringen. In de jaren zeventig is dat veranderd. Aan het begin van de jaren tachtig werd het cultureel verdrag opgezegd, maar Nederland heeft zich slechts moeizaam tegen het apartheidsregime uitgesproken. Wat dat betreft, hoeft borstklopperij zeker niet. Nu ligt alles natuurlijk meer minder moeilijk. Koningin Beatrix is het eerste staatshoofd dat Zuid-Afrika bezoekt. Er werd een nieuw cultureel akkoord ondertekend, een raamovereenkomst van drie en een halve pagina.’

En de toekomst van Zuid-Afrika? ‘Ik ben gematigd optimistisch. Er zullen wel enkele decennia overheen gaan vooraleer Zuid-Afrika in goede banen geleid is, zeker wat de economie betreft. Ik denk dat M'beki een goede opvolger van Mandela wordt, al mist hij diens charisma. Het ANC is zeer uiteenlopend samengesteld: van communisten tot en met liberalen. De huidige regering voert een zeer liberaal beleid, en dat is vaak niet naar de zin van de Cosatu. Het ANC blijft wellicht nog tot 1999 een partij. Daarna wordt het redelijk onvoorspelbaar. Wellicht komt er dan een hergroepering van de politieke krachten.’