Neerlandia. Jaargang 99

[p. 22]

Scripties
Het ‘gespleten’ Verbond
Twee scripties met als onderwerp het begin van het ANV

Afstuderen op het ANV, het was in dit jaar. Twee jongens, twee scripties over het ANV, twee uitgangspunten. Mark Kattenberg, Nieuwe en nieuwste geschiedenis Universiteit van Amsterdam, schreef ‘Tussen stam en taal. De geschiedenis van het Algemeen-Nederlands Verbond in Nederland van 1895 tot 1918’. Hij legt de nadruk op het sociologische vraagstuk: wie waren lid van het ANV en waar kwamen ze vandaan? Frank van Berne, Nieuwe geschiedenis Katholieke Universiteit Nijmegen, debuteerde met zijn scriptie in het gedenkboek van het ANV, met ‘Het Algemeen-Nederlands Verbond 1895-1940.’ Hij beschrijft de gebeurtenissen uit een historisch oogpunt en wil bewijzen dat de oprichting van het ANV precies past binnen de tijdgeest van die tijd. Het ANV was geen toeval.

Vanwaar nu die interesse in het ANV, en vooral in de geschiedenis daarvan. Voor Mark is het duidelijk. Hij kan maar niet begrijpen waar een heftig nationalisme vandaan komt. ‘Ik heb nooit begrepen wat de kracht was achter de symbolen die mensen aanspreken. Vlaggen, Koningshuis enzovoort. Waar komen die heftige emoties toch vandaan? Toen ik me algemeen oriënterend aan het inlezen was, op zoek naar een afstudeeronderwerp kwam ik in een heel recent boek van Henk te Velde “Gemeenschapszin en plichtsbesef” het ANV tegen. Het boek was erg interessant. Daardoor verplaatste mijn belangstelling van Vlaanderen naar Nederland. Het ANV is een hiaat in het onderzoek van Te Velde. Het wordt kort aangestipt, maar verder niet. Er is weinig over bekend. Kijk, als je de Vlaamse Beweging wilt bestuderen vallen er 10 boekenkasten over je heen. Het ANV is een lacune. Voila, mijn afstudeeronderwerp.’

Frank kwam via een omweg bij het ANV terecht. Hij deed een stambomenonderzoek en kwam in het archief, terwijl hij moest wachten, een stuk tegen over het Diets Studentenverbond. Hij ging zich verder en breder inlezen in de Nederlands-Vlaams culturele betrekkingen, maakte daar een opzet voor een scriptie van en gaf het aan Hugo de Schepper. Via De Schepper kwam hij terecht bij de redactie van de kroniek van het ANV. Zijn scriptie werd bijna integraal opgenomen in het boek.

Bij lezing van de beide scripties valt op dat de uitgangspunten verschillend zijn. Mark: ‘Ik heb een wetenschappelijke aanpak gehanteerd door een analyse van het ledenbestand te maken. Een zogenaamd sociaal-kwantitatief onderzoek dat helaas weinig heeft opgeleverd. Mijn vraagstelling was, wat is de dynamiek achter het nationalisme. Uit het ledenbestand kan je gegevens halen over sociale afkomst, religie en geografische spreiding. Mijn stelling is dat nationalisme samenvalt met de industrialisatie. Waar de industrialisatie het verst gevorderd was, daar kwamen ook de leden van het ANV vandaan.’ In Nederland is er een traditionele gerichtheid op nationale cultuur, de handelssteden waren gericht op Holland. Daar was een grote aanhang van het ANV. In 1896 ontstond de eerste afdeling in het Oosten, in Enschede. Niet toevallig de plaats met de grootste textielindustrie. Naarmate de industrialisatie verder vorderde, groeiden de percentages van leden in de verschillende gebieden naar elkaar toe.

‘Grappig is dat als het ledental niet vermeld werd in Neerlandia, het slecht ging met het ANV. Tot 1917 zijn de leden altijd keurig genoemd, daarna niet meer’, aldus Frank.

Maar verklaart dit nationalisme? Mark: ‘Nee, het geeft alleen een theoretisch kader aan. De traditionele

[p. 23]

Portret van Hippoliet Meert uit 1923

elite kwam steeds meer onder druk te staan en werd door toemende emancipatie van arbeiders onzekerder over zijn positie. Nationalisme is een manier om die onzekerheid te ondervangen. Aan de onderkant van de maatschappij werkte het ook, als je sociaal mobiel wilde zijn moest je ingebed raken in de nationale cultuur. Iemand die in die tijd dialect sprak, kwam nergens, kreeg geen goede baan en kon niet vooruit komen in de maatschappij. Men ging zich oriënteren op de taal. Dus zowel de bovenklasse als de onderklasse maakt zich de nationale cultuur eigen.’

Frank: ‘Toch zie je dat eigenlijk alleen de bovenklasse lid werd van het ANV. Het bestuur gaf in 1910 in Neerlandia aan dat ze de arbeiders als leden misten.’

Frank's scriptie is een historisch verhaal en beschrijft gedetailleerd het ontstaan van het ANV, in het kader van de Vlaamse Beweging. Het valt op dat zijn toon scherp is, puntiger en kritischer dan de scriptie van Mark. ‘Oh, dat was ik mij niet zo bewust. Wel heb ik geprobeerd naar een climax te schrijven. Het ANV is ontstaan in Vlaanderen, als gevolg van de Vlaamse ontevredenheid. Ik wil hiermee aantonen dat het ontstaan van het ANV geen toeval is geweest, maar past in de tijdgeest, in de lijn van de ontwikkelingen.’

‘In de jaren '80 van de vorige eeuw werden er taalwetten in Vlaanderen aangenomen om het gebruik van het Nederlands te bevorderen. Die wetten werden echter met voeten getreden. Hippoliet Meert was een fel nationalist. Hij wilde een algemeen Nederlands verbond oprichten om een positie voor de Vlamingen te creëren en de krachten te bundelen. Een middel tot gelijkberechtiging. Het ging om de ongelijke taalsituatie.’

Zo beschouwd is het ANV een monsterverbond, Nederlanders en Vlamingen in één verbond, met totaal verschillende doelstellingen en achtergronden. ‘Dat klopt, ik heb het een “gespleten” verbond genoemd.’

Volgens Mark hoopten de twee naar elkaar toe te groeien, maar was de vorm van de beide nationalismen totaal verschillend: ‘Het nationalisme in Nederland is altijd een staatsnationalisme geweest, gericht op staatssymbolen als vorstenhuis, de machtige republiek... maar niet op taal. In Vlaanderen is er sprake van een volksnationalisme, waarbij de aandacht juist vooral gericht is op die taal. Men had toen helemaal geen gevoel voor elkaar.’

Na de Eerste Wereldoorlog kwam er een breuk in het ANV vanwege de radicalisering van de Vlaamse Beweging. Het ANV was altijd gematigd en had een afkeer van teveel activisme. Frank vindt dat of de Vlaamse Beweging radicaliseerde of niet, het ANV toch al gespleten was. ‘Het begon al in 1897, toen het ANV verhuisde van Gent naar Dordrecht, de woonplaats van Kiewit de Jonge. Die Kiewit de Jonge was een vrij autoritaire

Voorbeeld van een ANV taalactie in Vlaanderen

[p. 24]

man. Hij gebruikte de doorzichtige reden dat het ANV in Nederland rechtspersoonlijkheid zou krijgen. De echte reden is dat hij een totaal nieuw verbond wilde stichten. Hij zag Meert maar wat aanmodderen en heeft het ANV in eigen handen genomen. Kiewit de Jonge was een klein-Nederlander “pur sang”. Hij begreep weinig van Vlaanderen. Zijn ANV wilde juist de superieure positie van Nederland in de wereld bevestigen.’

‘Kiewit de Jonge probeerde Meert zelfs te passeren. Er werden drie voorzitters aangewezen voor de gedeelten Nederland, Vlaanderen en Afrika. Meert werd zomaar overgeslagen! De man die was aangewezen als voorzitter Vlaanderen voelde

Portret van dr H.J. Kiewit de Jonge

zich heel vereerd maar maakte de opmerking: “Is Meert niet de aangewezen persoon hiervoor?” Meert werd toen als, extra, vierde voorzitter aangewezen.’

Tot in de jaren '50 bleven Nederland en Vlaanderen gescheiden binnen het ANV. Het activisme maakte gesprekken onmogelijk, er waren in Vlaanderen verscheidene zuiveringen uitgevoerd. Nederland bleef, en zeker in het interbellum, staatsnationalistisch, klein-Nederlands met weinig kennis van de Vlaamse Beweging. Onder de ANV-paraplu bleven beide groepen bestaan. De Nederlanders keken met een superioriteitsgevoel naar de ‘arme’ Vlamingen, de Vlamingen keken naar de Nederlanders met de vraag om steun voor hun strijd.

De taal heeft voor Vlaanderen een belangrijke rol gespeeld. Voor de Nederlanders werd de taal pas van belang met de Boerenoorlogen in Zuid-Afrika. Voor het eerst ontstond toen de gerichtheid op taal en etniciteit.

Frank: ‘Zuid-Afrika maakte gevoelens los van stamverwantschap omdat het Afrikaans zogenaamd uit het Nederlands zou komen. Maar dat klopt helemaal niet. Het Afrikaans is een totaal andere taal. Taaltechnisch is het een mengeling van zo'n zes talen, waaronder het Nederlands. Het Nederlands heeft invloeden, maar het Afrikaans is zeker geen afgeleide van het Nederlands.’

Volgens Mark heeft het ANV tot 1925 ook alleen het Nederlands in Afrika willen stimuleren, niet het Afrikaans. Toen werd het erkend als een bestuurstaal. Daarvoor was het ANV steeds tegen het Afrikaans. ‘Het is echt een compleet andere taal. Het is geen broer of dochter, maar een verre neef of nicht.’

Met de Europese integratie veranderde de banden tussen Nederland en Vlaanderen. Sindsdien wordt er een andere koers gevaren. Taal is niet meer het middel om zaken als onafhankelijkheid te bereiken, maar een doel geworden. Nederland en Vlaanderen zijn elkaar als gelijke gaan zien, omdat samen positie binnen de Europese Unie wordt gemaakt. Na honderd jaar zijn Nederland en Vlaanderen naar elkaar toegegroeid, ondanks de gespleten, maar boeiende, geschiedenis van het Verbond. Na 1945, het eindpunt van de scripties, is er wat dat betreft nog veel gebeurd. Misschien een onderwerp voor nog een scriptie...?

Inez Groen