Neerlandia. Jaargang 99

[p. 18]

Feestrede 9 mei
Het gevaar van een vormloze maatschappij
H.J.L. Vonhoff

Vanmiddag wil ik enkele ogenblikken met u verwijlen bij de taal die wij als gemeenschappelijk cultuurerfgoed mogen beheren. De taal die wij spreken, bepaalt onze identiteit mee in een zich internationaliserende wereld en geeft uitdrukking aan onze diepste emoties en daardoor een uitzonderlijke kleur aan ons bestaan. Helaas is er niet zelden sprake van grove onachtzaamheid met betrekking tot de verdediging van dit kostelijk goed.

Nog onlangs heeft Komrij daarvan in niet mis te verstane woorden getuigd. In zijn Vooraf, bij een door hem verzorgde bloemlezing over Middeleeuwse Poëzie schrijft hij: ‘Het materiaal voor deze bloemlezing moest uit de meest obscure hoeken worden opgediept, en dan was het vaak nog gepresenteerd volgens redactionele en editoriale principes uit de negentiende eeuw. Wat we van de rederijkers beschikbaar hebben, is op enkele uitzonderingen na, een puinhoop. Ik adviseer het ministerie van Cultuur (dat we niet bezitten) met klem eens aan iets anders te denken dan aan straattheater, dat zichzelf wel redt, en aan zakloopwedstrijden voor achtergestelden.’ (uit: Gerrit Komrij, De Nederlandse Poëzie van de 12e tot en met de 16e eeuw in 1000 en enige bladzijden, Amsterdam, 1994).

Wie het esthetisch oordeel van Komrij niet zou delen doet er toch goed aan de pittig geformuleerde waarschuwing tot zich te laten doordringen.

Recentelijk heeft een door de Nederlandse Staatssecretaris van Onderwijs ingestelde commissie zijn ernstige zorgen geformuleerd over de toekomst van de Geesteswetenschappen in Nederland, waarvan de letteren een wezenlijk onderdeel uitmaken.

De zorg voor onze taalcultuur is klaarblijkelijk niet vanzelfsprekend, de zorg om derhalve des te meer. Is dit nu een valse start voor een feestelijke rede? Dat is niet het geval. Dit eeuwfeest maakt duidelijk dat wij ons intensief bezighouden met een zaak die onze inspanning waard is en dat er concrete doelen zijn die wij ons voor ogen kunnen stellen. De taalverwantschap die ons daarbij inspireert, reikt ver onze nationale grenzen heen.

Paradox

Wie zich bezighoudt met de geschiedenis van de Nederlandstaligen wordt zich dat al snel bewust. Johan Huizinga heeft het vraagstuk van het nationaal besef en de relatie tot de taal meerdere keren indringend aan de orde gesteld. Hij wijst op de paradox dat de Bourgondische staat met zijn overwegende Franse cultuur toch de stoot geeft tot ons nationaal bewustzijn, in die periode de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden omvattend. Het is de tijd dat de Vlaamse lakenreders hun invloed ver uitstrekten, dat het zogenoemde Friese laken zijn weg vindt langs de handelswegen door Europa.

Vitaliteit

Die sterke uitstraling zet zich in de loop van de eeuwen voort. De ligging van de Nederlanden brengt met zich mee dat de overzeese handel blijft floreren. Daarbij verschuift het zwaartepunt zich geleidelijk wat meer naar het Noorden. Die ontwikkeling wordt door de staatkundige en militaire geschiedenis van de zestiende eeuw tot de Franse tijd toe uiteraard versterkt. Vandaar dat de verspreiding van de Nederlandse taal buiten het Europese continent voor het overgrote deel

[p. 19]

voortkomt uit handelscontracten die door de Verenigde Oostindische Compagnie en de Westindische Compagnie tot stand zijn gebracht. De staatkundige scheiding tussen Noord en Zuid tast de vitaliteit van het Vlaams niet aan, ondanks het feit dat de Franstaligheid in officiële kringen in de Zuidelijke Nederlanden in sterke mate opgeld doet. De Franstalige minister Charles Rogier doet in 1847 in het parlement zelfs de aanbeveling aan de Vlaamse paupers en analfabeten om zich die taal eigen te maken.

Het lijkt voor de hand te liggen dat dit zal gebeuren. Er lijkt geen echte interesse in het behoud van de taal bij de stemhebbende burgerij in Vlaanderen. De Vlaamse volksmassa's zelf hadden niet alleen geen stem, zij hadden evenmin een opinie. Maar dat zegt niet alles over de vitaliteit van een taal. In de Middeleeuwen gebruikt de intellectueel voornamelijk de kerkelijke cultuur; het latijn. Daarnaast handhaaft de lekencultuur zich door het gebruik van de volkstaal.

Eenvoudigheid, gemak én deftigheid

De grote dichter Gezelle knoopt aan bij die doorleefde traditie. In 1858 schrijft hij in Prospectus ter inleiding van zijn Vlaamsche dichtoefeningen onder meer: ‘Bij het werken daaraan heb ik liefst naar oude Vlaamse dichters opgezien en zoveel mogelijk die taal gebruikt die bij Maerlant en anderen te boek staat en die, God lof, alhier nog levend gehoord en gesproken worden. Betrouw dat eenvoudigheid en gemak wel kunnen samenstaan met edele deftigheid, waar die vereist wordt; en ben geenszins van mening dat eigen Vlaams dichten noodzakelijk tot liedjeszangerij vervallen moet.’

Door die standvastigheid enerzijds en de verspreiding anderzijds heeft onze taal een betekenis gekregen die nog steeds onze grenzen te buiten gaat. Dat is een belangrijk feit en dat behoort cultuurpolitieke consequenties te hebben.

Vlaming zijn om Europees te worden

Wij mogen daarbij herinneren aan een woord dat Koningin Beatrix op 17 november 1982 uitgesproken heeft tijdens het staatsbezoek aan het Verenigd Koninkrijk ‘Only if we are confidently aware of our identity can we become good

Vonhoff, commissaris van de Koningin in Groningen tijdens spreekt de feestrede uit op 9 mei
Foto's: Fotobureau Thuring

Europeans; indeed it is a precondition for salutary co-operation. Only from our beginning can we build the Europe of today and tomorrow.’

Honderd jaar geleden heeft - bij de oprichting van het Algemeen-Nederlands Verbond - August Vermeylen het aldus verwoord: ‘Wij willen Vlamingen zijn om Europees te worden.’ Een consistente gedachtengang, internationaal gericht. Hetgeen volgt is niet bedoeld om muren op te trekken in een zich breder openende wereld. Integendeel, de cultuurpolitieke gevolgen waar hier op wordt gedoeld hebben de strekking om meer naar buiten gericht dan binnenwaarts gekeerd te zijn.

Geen paternalisme

Buiten Europa zijn er dan een aantal gebieden die onze aandacht verdienen. Daarbij denk ik allereerst aan de Nederlandse Antillen en Aruba. Hier is sprake van een gemeenschappelijk patrimonium dat voortdurend onderhoud verdient. Uiteraard is er de noodzaak voor die delen van ons Koninkrijk om zich in de regio te manifesteren,

[p. 20]

maar er is tegelijkertijd sprake van een zodanige langdurige betrokkenheid bij Nederlandse cultuur, dat het een vorm van ontheemding zou betekenen als die zou worden verwaarloosd. De recente geschiedenis van de republiek Suriname toont overigens overduidelijk aan, dat er van het loslaten van dat culturele erfgoed geen



sprake kan zijn, ongeacht de moeilijke omstandigheden in dat land. Die constatering mag geen excuus voor een vorm van paternalisme zijn. Die trek is ons in het Noorden wellicht niet vreemd, maar gestreefd moet worden naar samenwerking die voor de identiteit van de deelhebbers aan de Nederlandse cultuur van betekenis is, naast de eigen Latijns-amerikaanse inbreng.

De dageraad van het Afrikaans

Actueel is het onderhouden en voortbestaan van de Nederlandse taalcultuur in Zuid-Afrika. Nu de nacht van de apartheid is geweken, is er alle aanleiding de weg naar diegenen open te houden die zich in de nieuwe verhoudingen moeten vinden. De brug naar de Afrikaans-sprekenden dient te worden ingeslagen. Er wordt een tweezijdig doel gediend. De impulsen van daar voor onze taalcultuur en de verbreking van het isolement voor die groep, dat zo lang en zo terecht heeft bestaan, ten opzichte van onze samenleving. Het herstel van intensieve betrekkingen met de Afrikaans-sprekenden is een werkelijke bijdrage aan een positieve gang van zaken in dat deel van de wereld. Bij sommigen leeft wellicht de opvatting dat dit de taal der onderdrukkers is geweest en daarom mag voortbestaan. Dat zou een afschuwelijk misverstand zijn. In de eerste plaats onrechtvaardig ten opzichte van hen die zich in het Afrikaans hebben verzet tegen het door hun evenzeer verafschuwde systeem, maar fundamenteler nog omdat de banden met Zuid-Afrika een veel langer tijdvak omvatten dan de duistere periode, die nu is afgesloten.

Wellicht zou het onderhouden van contacten met Zuid-Afrika, Suriname en Namibië zijn gediend met het totstandkomen van een samenwerkingsovereenkomst in het kader van de Nederlandse Taalunie. Kan dit op grond van art. 20 van het verdrag inzake de Taalunie? Het zou een interessante ontwikkeling zijn voor een taalgemeenschap van meer dan 25 miljoen mensen als deze associatie tot stand komt. Een initiatief terzake zou van onze regeringen (de Koninkrijksregering en Vlaanderen) moeten uitgaan.

Actieve taalpolitiek

Het is goed om dit uitstapje buiten het engere culturele domein te maken teneinde te beseffen, dat spreken over de positie van het Nederlands buiten het eigen taalgebied terdege van actuele betekenis is voor verwanten in de vreemde.

Er zijn goede redenen om een actieve taalpolitiek te bedrijven en de vraag dringt zich op in hoeverre wij daarvoor voldoende inspanning leveren. De hiervoor geciteerde woorden van Koningin Beatrix duiden op het belang van een taalpolitieke opstelling op ons continent.

‘...troostverloren aanhangsel’

Keren wij terug tot Europa. Ongetwijfeld zal er met de toename van het aantal lidstaten in de Europese Unie sterkere aandrang komen om het aantal officiële talen te beperken. Mogelijk zal dat niet in formele zin gebeuren, maar dan dreigt het feitelijk het geval te worden omdat er dan

[p. 21]

sessies zullen plaatsvinden waarbij enkele talen buiten de boot vallen.

Hier is uiterste waakzaamheid geboden. De gang van zaken in Frans Vlaanderen stemt tot nadenken. Het Nederlands is daar stelselmatig teruggedrongen. Wat ooit een autochtone taal is geweest, is nu op zijn best een regionale. Ten opzichte van de verbreiding van het Nederlands is men in Vlaanderen en Nederland niet zeer actief geweest.

De geschiedenis van de Nederlandse stam is naar woord van Geyl één van verstrooiing, vaak van onenigheid geweest. Dat heeft ertoe geleid dat hij over Frans Vlaanderen schrijft als ‘een verbasterd en troostverloren aanhangsel’, waarin het Nederlands vrijwel is uitgeroeid.

Het gevaar van een vormloze maatschappij

Er is een sterke neiging om bij het driftig internationaliseren, de eigenwaarde uit het oog te verliezen. Daarmede doen wij niet alleen onszelf maar niet minder Europa tekort. Ons continent zal alleen floreren als het de geschakeerdheid van zijn oude culturen weet te bewaren. Daartoe is kennis nodig van de grondslagen van onze cultuur. Het is een ernstige dwaling als men gelooft dat moderne wetenschap en moderne communicatie zulke achtergrond niet van node zouden hebben. Het verlies van de eigen culturele identiteit is de eerste stap naar de vormloze maatschappij. Daarom verdient behoud van ons patrimonium onze voortdurende inzet. Daarin speelt onze taal een allesbepalende rol.

In dat samenspel spelen België en Nederland ieder een uiterst belangrijke rol. In het recente verleden is daardoor vermeden dat de spelling van onze taal opnieuw overhoop is gehaald. Ieder die de taalcultuur ter harte gaat, zal er de Vlaamse invloeden dankbaar voor zijn. Een ongerept taalbeeld en daar dient spelling voor, maakt het mogelijk voor een ieder om de taalschatten uit het verleden op te delven.

Als onderdeel van het totaal der geesteswetenschappen is dat noodzakelijk voor ‘het registreren, bewaken en analyseren van representatie en interpretatie van de wereld.’

Gemeenschappelijk besef

De verdediging van het Nederlands zal in de komende decennia bewuste aandacht moeten hebben. Daarbij zullen de overheden in de eerste linie moeten staan. Zeker is het daarbij zo gesteld dat zo'n beleid gedragen dient te worden door een ieder die onze cultuur ter harte gaat. Kunsten, onderwijs, wetenschap, journalistiek, politiek, het zijn verzamelbegrippen, maar ze duiden precies de domeinen aan waar het in essentie om gaat.

De beide delen van de Nederlandse stam, om dat beeld van Geyl nog eens te benutten, zullen ieder hun eigen rol spelen en elkaar daarbij de spiegel dienen voor te houden.

Zo werkt en bloeit nu al honderd jaar het Algemeen-Nederlands Verbond. Een indrukwekkende hoeveelheid aan uiteenlopende activiteiten is de vrucht van de Vlaams-Nederlandse samenwerking. Die wordt gedragen door het gemeenschappelijk besef dat de taal meer is dan een mogelijkheid om te praten, ze is gerijpt gedurende vele generaties om onze gedachten te articuleren, om ons zinvol te uiten. Dat belang is evident en onmetelijk.