Neerlandia. Jaargang 99

[p. 15]

Cultuur
Kenterende culturele identiteit
Ludo Beheydt

De oprichting van een leerstoel ‘Cultuur der Nederlanden’ lijkt vandaag veel minder vanzelfsprekend dan tien jaar geleden. Tien jaar geleden zouden bij de oprichting van die leerstoel weinig vragen gesteld zijn. Tien jaar geleden immers, waren zowel het begrip ‘cultuur’ als het begrip ‘Nederlanden’ minder omstreden. Het begrip ‘Nederlanden’ was tot voor kort een algemeen gebruikelijke term in de geschiedschrijving. En al waren de Zeventien Provinciën dan slechts een ‘eenheid op papier’, zoals de prachtige cartografische tentoonstelling in Leuven ze treffend typeerde, ze golden sinds het polemische werk van Pieter Geyl als het onbetwiste referentiekader voor cultuurhistorische studies. De algemeen-Nederlandse visie kreeg zelfs indrukwekkend gestalte in de gezaghebbende vijftiendelige Algemene Geschiedenis der Nederlanden. Die visie wordt nu echter behoorlijk onder vuur genomen. Recent nog in het geruchtmakende werk van de Engelse historicus J. Israel, die in zijn De Nederlandse Republiek (1995) de scheiding tussen het Noorden en het Zuiden als het onvermijdelijke resultaat van een lange voorgeschiedenis bestempelt.

Niet dat Israel hiermee een nieuwe opvatting poneert overigens. Hij sluit gewoon weer aan bij

Welk onderscheid Ludo Beheydt precies maakt, kunt u lezen in Kenterende Culturele Identiteit, ANV-reeks nr.2, dat binnenkort verschijnt. Daarin is niet alleen de volledige tekst van de rede opgenomen, maar ook de toespraken van Aad Nuis, staatssecretaris Cultuur en Jan Kits Nieuwenkamp, voorzitter curatorium van de leerstoel. Dit boek kunt u bestellen bij het ANV te Den Haag voor f 9,75/Bfr. 175.

de voorgangers van Geyl - Colenbrander, R. Fruin en Blok - voor wie de breuk tussen Noord en Zuid ook al in de lijn der historische verwachtingen lag. Ondertussen is het aannemen van een wetmatigheid in het verloop van de geschiedenis onderkend als de behoefte om de identiteit van een volk, een cultuur of een natie een historische

Ludo Beheyt Foto: L. Romme, Amsterdam

dimensie te geven. Het verschijnsel heeft zelfs een naam gekregen: K. Popper heeft het enigszins afkeurend ‘historicisme’ genoemd.

Psychologische behoefte

Dat historicisme is alom aanwezig in het geschiedkundige relaas. Van Colenbrander, over Pirenne, via P. Geyl tot en met J. Israel en L. Wils hebben historici zich beijverd om de identiteit of nationaliteit, Nederlands of Belgisch, Vlaams of Groot-Nederlands, te zien als het onontkoombare eindpunt van een natuurlijke ontwikkeling. Altijd weer loopt het historisch discours vast in een vorm van historicisme. Op zichzelf is dat niet verontrustend. Ik denk dat een projectie in het verleden tegemoet komt aan een psychologische behoefte. Bij de natievorming van de Republiek der Nederlanden in de 17de eeuw bezorgden zowel E. Van Meteren (1612), Pieter Bor (1590) als Pieter Corneliszoon Hooft (1647) de nieuwe republiek snel haar groots verleden en in de 19de eeuw

[p. 16]

schreef Conscience

Aad Nuis, staatssecretaris Cultuur en het blokfluitensemble ‘Vier op 'n rij’ Foto: L. Romme, Amsterdam

Vlaanderens historische trots, net zoals Pirenne na de Belgische onafhankelijkheid België van een historisch verleden voorzag. Zulke historische projecties hebben een maatschappelijke functie: het is bekend dat een subjectieve reconstructie van het verleden psychologische draagkracht kan verlenen aan de culturele of nationale identiteit. Dat kan echter alleen als die projectie een herkenbare constructie is voor de gemeenschap waarin ze wordt gepresenteerd. De historische reconstructie of projectie moet met andere woorden psychologische realiteitswaarde hebben. Als de gemeenschap zelf die reconstructie niet wenst te erkennen, dan zal ze slechts als het verhaal van een individu gelden. De waarheidswaarde van het historische verhaal wordt dus niet bepaald door de objectieve werkelijkheid, maar door de wil van de gemeenschap.

Ik heb het Nederlands sarcastisch horen spotten in Van den Vos Reynaerde, ik heb het een mystieke vlucht zien nemen bij Hadewych, ik heb het verliefd horen zingen bij Hooft, barok horen bruisen bij Vondel, bitter horen aanklagen bij Multatuli, wild horen razen bij Claus en calvinistisch horen filosoferen bij Mulisch. Is het Nederlands niet elastisch genoeg of zijn sommige academici al zo ver van hun moedertaal vervreemd dat ze het rijke potentieel ervan niet meer aanvoelen?

Ludo Beheydt

In die zin is de klacht van Ernst Kossmann (Een tuchteloos probleem. De natie in de Nederlanden, 1994) dat de discussie over culturele identiteit overtuigingskracht mist omdat de discussianten met in hun hoofd vooringenomen opvattingen betreffende die identiteit, in verleden en heden materiaal vergaren dat deze opvattingen bevestigt, niet relevant. Een objectieve reconstructie van de geschiedenis is sowieso niet mogelijk en de historicistische interpretatie is acceptabel inzoverre ze overeenstemt met de identiteitswil van de gemeenschap waarvoor ze gemaakt is. Zo heeft ook de idee van ‘De Nederlanden’ slechts realiteitswaarde als er een algemeen-Nederlandse attitude aan beantwoordt. De vraag is nu of dat algemeen-Nederlandse idee leeft, of het zinvol is de identiteit van de Nederlanden alszodanig te poneren. Ik kom daarop terug.

Kathedraal of hondehok

Is het begrip ‘Nederlanden’ problematisch, het begrip ‘cultuur’ is het al niet minder. Wie weet nu nog wat men onder ‘cultuur’ moet verstaan. Tien jaar geleden was het Hegeliaanse idee van cultuur als hogere expressie van de geest zoals die tot uitdrukking komt in beeldende kunst, muziek en literatuur nog gemeengoed. Ondertussen heeft een veel bredere, antropologische visie haar intrede gedaan. Cultuur is nu in de definitie van Peter Burke: ‘een stelsel van gemeenschappelijke betekenissen, attitudes en waarden, en de symbolische vormen (performances, artefacten) waarin deze tot uitdrukking worden gebracht of belichaamd’ (Volkscultuur in Europa. 1500-1800. 1990). Daar valt dus nagenoeg alles onder wat in een

[p. 17]

bepaalde samenleving te zien is: hoe men eet, drinkt, praat, loopt, feestviert, zingt, vrijt enzovoort.

Niet alleen is het begrip cultuur verruimd, het is bovendien ook nog van zijn hiërarchische structuur ontdaan. Vroeger werd er een waardeverschil aangenomen tussen een symfonie en een straatdeuntje, tussen een kathedraal en een hondehok, tussen een vers en een reclameslogan. Maar met het postmodernisme is er een radicaal cultuurrelativisme ingetreden dat hoogcultureel en laagcultureel moeiteloos en probleemloos vermengt. Technomuziek wedijvert met opera, een versregel van Achterberg met een snerende oneliner, een beeld van Rik Wouters met een tuinkabouter. Problematisch blijft in elk geval dat het ontbreekt aan consensus omtrent de betekenis en reikwijdte van cultuur en derhalve ook aan consensus omtrent de cultuur der Nederlanden.

‘Brandende kwestie’

Heeft het bij zoveel relativisme dan nog zin om over ‘culturele identiteit’ te spreken? Zeker wel. Het thema is een ‘brandende kwestie’. In de opinierubrieken van de Nederlandse en Vlaamse kranten wordt er duchtig over gebekvecht en een reeks academische essays bewijst dat het een thema is dat de mensen bezighoudt, maar -voegt Kossmann er in zijn uitdagend opstel over De

Jan Kits Nieuwenkamp (tweede van rechts), voorzitter van het curatorium van de leerstoel Foto: L. Romme, Amsterdam

natie in de Nederlanden kritisch aan toe-: ‘het zou wellicht een ernstiger behandeling verdienen dan het nu meestal krijgt’ (1994). Volgens Kossmann ontbreken twee elementen bijna geheel in de discussie: de Zuidnederlandse dimensie en de wetenschappelijke dimensie.

Ik begin met de tweede dimensie, de wetenschappelijke. Kossmann betreurt dat de academische discussianten voorbijgaan aan de vele studies over nationalisme en identiteit die er de laatste jaren verschenen zijn en dat ze zich beperken tot een naïef-empirische benadering. Zelf heb ik die studies van bij voorbeeld Geyl (1936, 1938), A. Smith (1991), E. Gellner (1983, 1994 in het Nederlands), E.J. Hobsbawm (1992, 1994 in het Nederlands), S. Couwenberg (1994), H. Waltmans (1995) wel gelezen en die hebben mij er bij voorbeeld van overtuigd dat men de begrippen ‘natie’ en ‘staat’ niet moet verwarren, maar ook dat men de termen ‘natie’ en ‘culturele identiteit’ niet door elkaar moet halen. Anders dan Kossmann die stelt dat ‘natie’ en ‘identiteit’ in het huidige spraakgebruik ongeveer hetzelfde betekenen, zou ik hier een duidelijk onderscheid willen aanbrengen.