Neerlandia. Jaargang 99

[p. 33]

Stellingname
Hegemonie en Europese eenwording

Het is eigenlijk verbazingwekkend dat in het proces van de Europese eenwording, de geschiedenis van Nederland nooit ter sprake is gebracht. Toch bevat onze eigen geschiedenis lering en troost. Nederland heeft er drie eeuwen voor nodig gehad om staatkundige eenheid te bereiken en alle mogelijkheden en moeilijkheden die daarbij konden rijzen en gerezen zijn, kennen wij.

Er is een tamelijk eenvoudig middel om alle problemen van de Nederlandse eenwording op een rijtje te krijgen: men leze het nog altijd boeiende geschiedverhaal van Jan Wagenaar, Vaderlandsche Historie, Amsterdam, 1749-1759. Niemand heeft zoals hij de worsteling om de eenheid van Nederland smakelijker verteld. Provincies of liever gezegd gewesten, die elkaar niet altijd even vriendelijk gezind waren, werden eerst door de heersers van die tijd met drang of dwang aan elkaar gekoppeld, naderhand onder de druk van nood naar elkaar toe gedreven. Ook de wil zich tegen de heerser te verzetten, was een bindende factor. De Staten Generaal danken er hun voortbestaan aan. In de Republiek der Zeven Provinciën was het de permanente confrontatie met gevaren die de provincies nolens volens naar elkaar toedreef.

Alle opwellingen die wij in het huidige Europese eenwordingsproces meemaken, zijn in de Nederlandse geschiedenis terug te vinden: het principe van de eenparigheid van stemmen; de noodzaak van ruggespraak met de opdrachtgevers waardoor nutteloze tijd wordt verspild; het voortdurend gekerm over inbreuken op de soevereiniteit; het elkaar vliegen afvangen bij een voordeeltje; het getreuzel en de tegenwerking als er iets gezamenlijk gedaan of betaald moet worden. In de Nederlandse geschiedenis was dit meer dan twee eeuwen lang strijk en zet, soms tot het vermakelijke toe.

En toch bleven de provincies bij elkaar, omdat de historische werkelijkheid hen dwong. Ook bleven zij wonderbaarlijk zichzelf, niettegenstaande hun tanende betekenis. Er is geen sprake van dat de Nederlandse provincies tussen 1500 en 1800 hun identiteit zijn kwijtgeraakt. In de Franse tijd werden zij afgeschaft, verknipt en van nieuwe namen voorzien. Maar nauwelijks was het Franse juk afgeworpen of zij herrezen met hun oude namen. Hun soevereiniteit was echter voorbij. Doch wie zal kunnen ontkennen dat ook nu nog een provinciaal besef levendig is, vooral in sommige provincies.

Dit alles moet de Europese volkeren die nu dezelfde weg opgaan een hart onder de riem steken. De huidige tendens tot sterkere beklemtoning van regionale eigenheden is trouwens een bewijs van de kracht der traditie tegen gelijkschakeling.

Er is nog een tweede element in de geschiedenis van Nederland dat wij in de Europese eenwording herkennen. De eenheid van de Nederlandse Republiek zou nooit tot stand gekomen zijn zonder de hegemonie van Holland. Holland onderwierp zich weliswaar formeel aan het eenparigheidsbeginsel, maar speelde feitelijk zijn dominerende rol met kracht. Holland kon dat, niet alleen omdat het verreweg het meest betaalde, maar ook door zijn ligging aan zee, zijn grootste en meest ondernemende bevolking en zijn krachtige politieke persoonlijkheden. Het kon menigmaal met zachte of harde hand de provincies in het gareel houden en hen dwingen zich aan de noden van het gemenebest te onderwerpen. De hegemonie van Holland was zo evident dat zelfs nu nog de naam ‘Holland’ in heel de wereld wordt gebruikt, terwijl de naam ‘Nederland’ een wazig bestaan leidt.

De Republiek kende dezelfde paradox als het huidige Europa: enerzijds soevereiniteit der delen, anderzijds de kracht van één der delen dat nood-

[p. 34]

gedwongen door ligging, grootte, bevolkingsaantal, vlijt en economische kracht boven de andere uitsteekt: het huidige Duitsland. Evenals in de Nederlandse geschiedenis hegemonie onvermijdelijk

Zal Europa straks evenveel kans van slagen hebben als ‘Nederland’?

was, zo is het ook met het huidige Europa. Alle begrijpelijke (historisch gerechtvaardigde) onlustgevoelens, alle gebrek aan begrip of kennis van Duitsland en het Duits ten spijt, de hegemonie van Duitsland in Europa is een even onmiskenbaar feit als die van Holland in de eenwording van de Republiek.

Dat deze hegemonie Duitsland een enorme verantwoordelijkheid oplegt, is evident. Hoe merkwaardig het moge klinken, hoezeer de geestelijke en feitelijke situatie is veranderd, men is geneigd terug te zien naar de tijd waarin het ‘Heilige Roomse Rijk’ in Europa bestond. De moderne staatsleer heeft nooit raad geweten met dat zogeheten ‘Rijk’.

Het was geen staat, maar het was er toch. Het was een Europees gezag sui generis. Het kwam voort uit de nalatenschap van het Romeinse Rijk dat een bindende factor in Europa was geweest, door Karel de Grote op zijn manier was voortgezet en in het middeleeuwse, door de Paus gekroonde keizerschap was uitgemond. Het was een persoonlijke, religieus-gebonden gezagsvorm die op geloof en respect steunde. Nederland is pas in 1648 formeel van het Rijk losgemaakt, maar in 1548/49 gaf keizer Karel V tijdens de Rijksdag in Augsburg en in zijn ‘Pragmatieke Sanctie’ de Nederlanden nog een zelfstandige, eigen plaats in het Rijk.

Hollandse graven speelden in de Middeleeuwen in het Rijk menigmaal een rol en de ambitie eens keizer van het Rijk te worden, was ze niet vreemd. In het wapen op de ridderzaal van het Binnenhof en op verscheidene wapens van Nederlandse steden staat nog altijd de rijksadelaar.

Als de tekenen niet bedriegen is Duitsland op weg zijn hegemoniale functie in het huidige Europa op een nieuwe manier te vervullen, los van gelijkschakeling of dwang, maar op basis van de vrijwilligheid der Europese volken die weten dat het niet anders meer kan, zonder precies te zien hoe het in concreto moet. Dat laatste geldt voor Duitsland trouwens ook. Het is een zoeken en tasten in voorzichtigheid, met de nodige kracht en wellicht wel eens met een stok achter de deur. De Europese volken gaan samen omdat ze niet anders kunnen. En ze willen het in eigenheid. En er is geen betere spiegel in dit moeizame proces dan de geschiedenis van Nederland tussen 1500 en 1800.

Mr H.A.M. van der Heijden, Steensel