Neerlandia. Jaargang 99

[p. 17]

Cultureel onderwijs
Leerstoel Cultuur der Nederlanden
De bevlogenheid van Ludo Beheijdt
Inez Groen

Op 30 oktober a.s. houdt Ludo Beheijdt zijn oratie in de Lutherse Kerk te Amsterdam. Hij is dan officieel bijzonder hoogleraar in de Cultuur der Nederlanden aan de Universiteit van Amsterdam. Met het nieuwe collegejaar geeft hij vanaf het tweede trimester één dag in de week college voor de studenten van Europese Studies en voor anderstaligen die geïntereseerd zijn in de Cultuur der Nederlanden.

Maar wat gaat de kersverse ANV-hoogleraar eigenlijk doen? Ik ontmoet Ludo Beheijdt in Amsterdam om de man achter de hoogleraar te leren kennen. Het wordt een heel plezierig gesprek, waarbij we veelal afdwalen van het onderwerp om bijvoorbeeld dieper in te gaan op tweetaligheid, het domein van Ludo Beheijdt, of de verbondenheid van taal en cultuur. Bij wijlen spreekt hij enthousiast en bevlogen over het onderwerp de Cultuur der Nederlanden. Aan het eind van het gesprek beloof ik hem, college bij hem te zullen gaan lopen...

U bent aangenomen door het ANV als...?

‘Als bijzonder hoogleraar Cultuur der Nederlanden. In dit geval betekent dat, dat ik met een speciale opdracht die door een instelling of vereniging wordt ondersteund, door de universiteit van Amsterdam ben aangenomen. Het is een leerstoel met een specifieke opdracht.’

Is dat een betaalde baan?

‘Nee, nee, ik krijg daarvoor een onkostenvergoeding. Het mooie is wel, dat de rector van mijn universiteit, ik doceer aan de Université Catholique de Louvain-la-Neuve, mij één dag in de week “uitleent” aan de Universiteit van Amsterdam. Als een Franse universiteit een docent afstaat aan een Nederlandse universiteit om de cultuur der Nederlanden te verzorgen, dan is dat een impliciete erkenning van het bestaan van een Nederlandse cultuur. Historisch gezien is het nog geen eeuw geleden dat men vond dat universiteiten in Vlaanderen toch niets konden worden. Maar nu is dat anders. De rector beschouwt zo'n “bijzonder hoogleraarschap” van één van zijn docenten als een eer voor de universiteit.’

Hoe is de studie ingepast in het vakkenpakket van de UvA?

‘De cultuur der Nederlanden valt binnen het kader van Europese Studies. In deze studie kan je alle talen van de Europese Unie leren, alles van de geschiedenis en cultuur van die landen, behalve over de eigen cultuur. Dat is toch zeer merkwaardig? Dat er geen behoefte aan cursussen over de Nederlandse cultuur zou zijn, zou wel heel vreemd zijn. Het is een noodzakelijke complementariteit. Het hoort juist binnen die Europese context. Daarom valt het vak niet onder Geschiedenis of Nederlands.’

En u gaat ook college geven, neem ik aan. Wat gaat u zoal bespreken in die colleges. Met andere woorden, wat staat er op het programma?

‘Eerst is er natuurlijk een oriëntatieperiode, waarin de violen gelijk gestemd moeten worden. Het programma van Europese Studies heeft nu een kleine traditie en daar moet dit vak een eigen plaats in krijgen. We gaan ook bekijken wat

[p. 18]

de mogelijkheden zijn voor onderzoek of bijvoorbeeld een congresje over een thema als soevereiniteit versus identiteit. Vanaf het tweede trimester beginnen de colleges van de “Cultuur der Nederlanden”. En hierin gaan we in op datgene wat zoveel stof doet opwaaien in de opiniepagina's van de intellectuele kranten. Hier wil ik een academische discussie van maken. Wat is dat, die culturele identiteit. Is dat anders dan natie, in hoeverre heeft taal daarmee te maken? Deze fundamentele vragen wil ik in de collegezaal aan de orde stellen. En dit met het oog op de Vlaams-Nederlandse cultuur waarbij de culturele identiteit van de eerste vooral berust op de taalfierheid, waar een energie uit geput wordt, en dat van de laatste op andere gronden berust en niet op een taalfierheid. Wat maakt nu dat verschil uit tussen Nederland en Vlaanderen? In hoeverre is de culturele identiteit gemeenschappelijk? Dit is interessant in vergelijkend Europees perspectief.

Je ziet dat in de 19e eeuw het politiek streven was het natieconcept samen te laten vallen met politieke grenzen. De natie ging hier vaak ten koste van de identiteit. Een bekend voorbeeld is de slogan “Italië is er, nu nog de Italianen”. Ik wil dit dus wat subtieler bespreken dan in slogans en de ruimere context van die verschijnselen aan de orde laten komen.’

‘Mijn tweede doel is duidelijk te maken dat culturele identiteit bestaat bij de gratie van de erkenning door andere culturen. En die erkenning is afhankelijk van de bekendmaking. Een cultuur moet zich nadrukkelijk profileren in het buitenland. Je moet het uitdragen. Dit hoogleraarschap is min of meer een vertegenwoordiging van die Nederlandse Cultuur. Daarom worden er ook colleges gehouden voor buitenlanders in Nederland over de Nederlandse cultuur. De basis is het pikturale, de schilderkunst, in de cultuur. Maar daar blijft het natuurlijk niet bij. Wat zijn de wortels van de cultuur der Nederlanden? Niet alleen een beschouwing van het verleden, maar ook een optie naar de toekomst. Als het alleen om het verleden gaat wordt het folklore. Zoals bij de Vlaamse Beweging die romantische kreten slaakt over de Vlaamse hongerlijers en een Franse bovenlaag. Tóen had dat waarde. Nu moet dat anders ingevuld worden. Ieder land doet een beroep op een of ander groots verleden dat men voor de gelegenheid heeft gecreëerd. Pirenne, Kolenbrander, Fruin, Geyl...’ Er ontstaat een gesprek over naties, geschiedenislessen, hoe geschiedenis gebruikt wordt om een identiteit mee te formeren, tot we herinneren waar we het ook alweer over hadden. ‘Je moet dat in zijn kader plaatsen. Als wij af willen van racisme en xenofobie dan moet je juist werken aan je culturele identiteit. Want alleen met een basis van zelfvertrouwen kan je openstaan voor andere culturen. Een cultuur kan nooit groot worden als het voor zichzelf een getto maakt. Je moet breed en wijd contact hebben.’

Wat vindt u van het ANV, de club die u heeft aangenomen. Kunt u zich verenigen met het ideeëngoed?

‘Je moet natuurlijk een onderscheid maken tussen de geschiedenis van een vereniging en de doelstellingen zoals die nu in de statuten zijn geformuleerd. Met andere cultuurverenigingen heeft het ANV gemeen dat er altijd figuren in rond gelopen hebben aan wie een onfris nationalisme niet vreemd was. Ik heb heel goed gekeken naar de statuten, voor ik solliciteerde. Wat mij vooral in het ANV aanspreekt is het a-politieke van de vereniging. Natuurlijk is cultuur zonder politiek niet mogelijk, maar het is niet zuil-gebonden en bovendien pluralistisch, dus niet gebonden aan een ideologie. Kijk, ik zou niet achter een ANV staan die een groot-Nederland voor zich ziet staan. Dat is natuurlijk onzinnig binnen de Europese context.’

‘Kijk, je moet vooropstellen dat een cultuur alleen overlevingskansen heeft als er een gezamenlijke cultuurpolitiek gevoerd wordt, zoals op het gebied van literatuur, theater, film enzo. Er zijn natuurlijk verschillen, die ook niet weggepoetst moeten worden. Taal is heel belangrijk. De spelling bijvoorbeeld, is normatief, aan beide zijden hanteren we de Van Dale als norm. Er moet een grotere uitwisselbaarheid zijn, wil de Nederlandse taal als bestuurstaal in de EU meer kans hebben te overleven. Het ANV heeft dat geloof in het overleven van de cultuur der Nederlanden. Niet individueel, maar ook geen afschaffing van de variatie. Nederlanders zijn geen betuttelaars

[p. 19]

Ludo Beheijdt, bijzonder hoogleraar Cultuur der Nederlanden aan de Universiteit van Amsterdam

meer als het gaat om Vlaanderen. Dat station zijn we gepasseerd. Ik vind dat we aan een serieuze taalpolitiek moeten doen..’

Wat moet ik me voorstellen bij zo'n cultuur- of taalpolitiek?

‘We moeten onderzoeken hoe andere landen dat doen. Wat sorteert effect en wat niet. Wat zijn de factoren in taalsterfte. Op dit moment is er een snelle taalsterfte. Van de 8000 talen gaat er iedere dag een dood. Nou ja, dit is overdreven, maar daar komt het wel op neer. In ieder geval blijkt uit studies dat een taal meer kans heeft te overleven als het op het persoonlijke vlak nog gesproken wordt. Maar ook een goed gevoerde taalpolitiek. Een taal moet gecodificeerd worden.’

Is dat niet de Vlaming die hier spreekt?

‘Misschien wel, maar het geldt net zo goed voor Nederland en andere landen. Je moet bijvoorbeeld nooit een universiteit verengelsen. Ach ja, als je Kossman hoort die het Nederlands geen geschikte taal vindt voor academische termen, dan denk ik, iedere taal is geschikt voor wat voor termen dan ook. Dat zegt iedere taalkundige. Het is een mentale luiheid. Als je op de universiteiten Engels gaat spreken verwijs je het Nederlands naar het huis-, tuin- en keukendomein. Het heeft namelijk een doordruppeleffect.’ Grinnikend: ‘Ik weet niet eens of dat woord bestaat...’

Ach, een mooi nieuw neologisme..

‘Ja, eigenlijk wel een goed woord, he? Maar goed, het werkt wel zo dat het verengelsen van een universiteit doorwerkt naar een middelbare school die uiteindelijk ook verengelst moet worden, willen de scholieren later nog kunnen studeren.’

Wat is nou die gebondenheid van taal en cultuur?

‘Taal is niet gans het volk, laat ik dat voorop stellen. Taal is een expressie van cultuur. Haal je de taal weg, dan verdwijnt ook de cultuur. Veel zeggen, neem nou Ierland, daar spreekt bijna niemand meer Gaelic, maar het zijn Ieren gebleven. Dan zeg ik, ja, je kan ook gelukkig zijn met een

[p. 20]

handicap. Er is nog een taal die nog maar door één oud vrouwtje gesproken wordt, en daar zitten dan meteen twintig taalkundigen bovenop...’

Dus toch het cliché van Eskimo's die twintig woorden voor sneeuw zouden hebben?

‘Dat is geen cliché, het zullen er wel geen twintig zijn, maar het is wel een waardebepaling. Het geeft aan hoe groot de rol is die sneeuw speelt in hun cultuur. En zo zit in iedere taal de waarden die gelden in een cultuur. Bot zegt bijvoorbeeld dat iedereen maar tweetalig opgevoed moet worden. Maar tweetalig betekent niet twee-culturig, maar andersculturig! Een mix van twee culturen. Bovendien levert het veel problemen op. Een gemiddeld mens zal er niet zoveel problemen mee hebben, maar ja, gemiddeld is niets meer dan gemiddeld. Daarmee zadel je dus de helft van je bevolking met grote problemen op. Taal is visie én oogkleppen. Als je de taal in het vergeethoek stopt is dat een culturele amputatie.’

U bent door een vereniging met een doelstelling, het ANV, aangenomen. Mag u wel nog wel onafhankelijk denken van die vereniging?

Lachend: ‘Dat lijkt me wel, ja. Ik stel vragen vanuit een academisch oogpunt en dat veronderstelt onafhankelijkheid. Ik ga zeker niet binnen de directieven van een club denken. Die zijn trouwens ook niet gegeven door het ANV. Kijk, ik wil publiceren over de eigenheid van de Nederlandse cultuur, geen hevig nationalisme uitdragen. Ik ben geen rechtse figuur en ik zet mij af tegen blokdenken in iedere betekenis van het woord, dus ook het Vlaams blok, haha.’

Is er behoefte aan het vak wat u gaat geven?

‘Behoefte? Tja, ik vind het een absolute noodzaak, zeker binnen Europese studies. Vanuit Europa is er een druk op de cultuur. Ik verwacht dat zeker onder jongeren vragen zullen leven als “wie ben ik”? Maar of de studenten bij bosjes komen, dat weet ik natuurlijk niet. Er is natuurlijk wel een stroom publikaties over nationalisme, enzo. Er is dus wel een “markt” voor. We spelen in op iets dat leeft.

Het college zal vallen binnen de vrije ruimte die iedere student moet invullen en natuurlijk worden er ook studiepunten aan verbonden, tentamens alles erop en eraan.

Ik verwacht wel veel aandacht voor de cursussen voor anderstaligen. Daar is veel vraag naar.’

Alles erop en eraan, dus ook onderzoek, promoveren en dergelijke?

‘Jazeker, maar dan wel in overleg met Europese Studies. Ik zou dat thematisch willen aanpakken. Wat zijn grenzen, wat is soevereiniteit, hoe staat identiteit tegenover natie. Maar de duur van de leerstoel is vastgesteld voor drie jaar, dus onderzoek is eerst niet aan de orde. Ach, het moet ook multidisciplinair geregeld worden, en hoe pak je dat aan? Toch zou het moeten kunnen dat er gepromoveerd wordt op deze thema's door aioschappen of zelfstandig. Er zijn zoveel fundamentele vragen te beantwoorden.’

Wat vindt u van boekjes als ‘The Undutchables’?

Lacht: ‘Ja, van die boekjes waardoor je in je hemd wordt gezet. Jouw cultuur wordt geïroniseerd en dat is natuurlijk heel herkenbaar. Maar Simon Schama doet dat ook. Of Jonathan Israël, een Engelsman die net een boek over de republiek heeft geschreven. Zij bekijken Nederland vanaf de buitenkant. Maar ook van binnenuit moet er een kijk op de Nederlanden zijn. Huizinga heeft dat eigenlijk voor het laatst gedaan.’

U bent dus van plan te publiceren?

‘Ja, dat hoop ik zeker en dan vanuit Europese Studies. Eigenlijk is de oratie al een eerste aanzet. Je stapt binnen, vertelt wat basisgedachten en op grond daarvan geef je de boodschap dat je hoopt er wat van te bakken.’

Heeft u het stuk al geschreven?

‘Nee, nog niet. Ik ben een deadline-werker, geloof ik. Ik heb teveel informatie over het onderwerp, dat moet ik eerst nog af bakenen. Wel heb ik het onderwerp al vastgesteld, “Kenterende culturele identiteit” gaat het heten. Dat geeft aan dat je culturele identiteit niet alleen maar als een erfenis mag zien maar als iets dat in beweging is, een dynamiek van een verleden met opties voor de toekomst. En wat de functie van taal daarin is, daar besteed ik ook aandacht aan.’