Neerlandia. Jaargang 99

[p. 31]

Geschiedenis
Huizinga revisited
Een gesprek met Jo Tollebeek over zijn recente bundel De IJkmeesters, geschiedschrijving in Nederland en België en over de terugkeer naar het meeslepende verhaal
Martine van Eck

Martine van Eck (1967) studeerde Mentaliteitsgeschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen. Ze studeerde af op Amerikaanse onheilsverwachtingen in de laatste dertig jaar, waarvan een verkort artikel ‘De Amerikaanse droom gebroken’ verscheen in Groniek (1994). Tevens publiceerde zij in Palimpsest ‘Censuurgeschiedenis in Japan, Korea en China’ (1991). Thans werkzaam als free-lance onderzoeker en redacteur bij uitgeverijen.

De historische belangstelling is aan het veranderen. Het wetenschappelijke maar droge onderzoeksverslag dat in de jaren zestig opgeld deed onder historici verliest langzaam maar zeker terrein aan het meeslepende en evocerende verhaal over het verleden. Geëngageerde geschiedschrijving (het verleden als middel om het heden te verklaren) maakt plaats voor de opvatting dat het verleden an sich interessant is. Parallel aan deze ontwikkelingen neemt de interesse voor een bij uitstek vreemde en exotische periode, de Middeleeuwen, toe.

Een duidelijke aanwijzing voor deze verandering is de grote belangstelling voor het werk van historici als leGoff en Duby, maar ook voor romans als In de naam van de roos van Eco. Ook het bloemrijke werk van Johan Huizinga wordt weer gelezen, en dan vooral zijn Herfsttij der Middeleeuwen.

Vond een in 1972 te Groningen georganiseerd Huizinga-congres nog nauwelijks weerklank, nu is dat anders. Van 1989 tot 1991 werd Huizinga's correspondentie uitgegeven; in Leiden werden een tentoonstelling en een symposium aan zijn nalatenschap gewijd. Kort achter elkaar verschenen in 1994 twee biografieën over hem. Historicus Jo Tollebeek ziet in Huizinga's ideeën een manier om de geschiedenis en de geschiedbeoefening weer midden in de samenleving te plaatsen. Want, zo zegt hij, ‘geschiedenis is franje geworden.’ Tegenover oude, verstarde opvattingen over geschiedenis staat een nieuw, bijna romantisch enthousiasme. Deze situatie is goed vergelijkbaar met die van bijna honderd jaar geleden, de tijd van Huizinga. Tollebeek lijkt, hoe bescheiden hij ook overkomt, met een meer literaire geschiedschrijving in Huizinga's voetsporen te willen treden.

Jo Tollebeek (1960) studeerde geschiedenis in Leuven. Hij legde zich tijdens zijn studie vooral toe op de Middeleeuwse geschiedenis en promoveerde er op meer cultuurhistorisch georiënteerd onderzoek. Sinds 1992 bekleedt hij een postdocplaats aan de Rijksuniversiteit Groningen. Zijn werk concentreert zich op de wording van de wetenschappelijke geschiedbeoefening, het thema van zijn dissertatie De toga van Fruin. Denken over geschiedenis in Nederland sinds 1860 (1990), waarbij hij het standpunt huldigt dat de belangstelling voor het verleden een op zichzelf staande belangstelling is. Deze opvatting lichtte hij nader toe in De vreugden van Houssaye, een ‘apologie van de historische interesse’, waarover straks meer.

De IJkmeesters, een bundeling van tien reeds eerder in verschillende tijdschriften verschenen artikelen, is deels een aanvulling op De toga van Fruin, deels een voortzetting van De vreugden van Houssaye. In de bundel komt, naast de Nederlandse, ook de Belgische geschiedschrijving van de negentiende en twintigste eeuw aan bod. Onderliggend wordt het karakter van het historisch besef in beide landen aan de orde gesteld. Wat volgt is een schets van de ontwikkelingen in de geschiedbeoefening in Nederland en België, waarvan de terugkeer naar de ‘historische sensatie’ van Huizinga het voorlopige eindpunt lijkt te zijn.

De ontwikkeling van het vak Geschiedenis

De ontwikkeling van geschiedenis als academische discipline heeft zich grofweg in heel West-Europa omstreeks het einde van de negentiende eeuw voltrokken, in het kielzog van het grote

[p. 32]

voorbeeld Duitsland. Onder invloed van grote, revolutionaire veranderingen in de negentiende eeuw werd het wereldbeeld gehistoriseerd: de werkelijkheid werd van een statisch gegeven ‘veranderlijk en wisselvallig’. Hoe fundamenteel deze verandering is geweest, is nu nauwelijks meer na te voelen. Misschien dat de sensatie die de val van de Muur teweeg bracht, gevoelsmatig vergelijkbaar is: wat eens rotsvast verankerd leek, bleek te kunnen veranderen.

Jo Tollebeek, auteur van ‘De IJkmeesters’

De geschiedenis promoveerde tot belangrijkste kenprincipe: de essentie van een natie, instituut, beweging lang in haar verleden. Wie het verleden van iets kende, had het doorgrond. Tegelijk ontstond een liberale geschiedopvatting: het vak geschiedenis moest niet langer onder curatele van het geloof of een politiek systeem staan. Historici moesten streven naar objectieve, zekere en nuttige kennis. De ‘institutionalisering’ van het vak geschiedenis betekende ook het ontstaan van de vaktijdschriften, het verfijnen van de hulpwetenschappen zoals de oorkondenleer en de paleografie (bestudering van oude handschriften).

De eerste ‘professionele’ historici, onder hen Fruin en Blok, paarden de nieuwe wetenschappelijkheid aan pragmatisme: gedepolitiseerde en exacte geschiedbeoefening wilden zij gebruiken voor het propageren van nationale eenheid en politieke pacificatie. De nieuwe, wetenschappelijke historici stelden zichzelf een politiek doel: het verdedigen van de nationale staat. In feite waren zij geëngageerde geschiedschrijvers die zichzelf een paradoxaal doel stelden. Zij waren ervan overtuigd dat een objectief historicus meer zeggenskracht had in het verdedigen van de vooruitgang van de mensheid, dan een vooringenomen auteur.

‘Histoires de Belgique’

Bij vergelijking van de ontwikkelingen in België en Nederland vallen de verschillen op. In Nederland heeft het langer geduurd dan in België voor er sprake was van een nationale geschiedschrijving. In België vormden patriottisme en romantiek vanaf 1870 een ideale voedingsbodem voor een krachtig nationaal historisch besef. Vooral na 1830 ‘regende’ het Histoires de Belgique: Historici hadden sterke behoefte de jonge Belgische staat een oude ziel te geven. Dat bleek niet eenvoudig: België was ontstaan uit verschillende vorstendommen. De oorsprong van de staat was versnipperd en wisselvallig en zeker geen monumentale eenheid. Daarom ging men op zoek naar de elementen van het verleden die onveranderd waren. Veel historici kozen de vreemde overheersing van België als rode draad. Dit perspectief werd zo algemeen gebruikt dat het een nationale mythe werd.

Door groeiende tegenstelling tussen katholieken en liberalen en de radicalisering van de Vlaamse beweging, werd de patriottische geestdrift rond 1860 getemperd. Het ‘moderne’ Vlaanderen ging een eigen verleden creëren, met als eerste hoogtepunt de Guldensporenslag. De Histoire de Belgique van Henri Pirenne (1900) is tegelijk hoogtepunt én einde van de reeks nationale Belgische geschiedenissen.

Nederlandse geschiedschrijving: pas laat op gang

In Nederland kreeg de geschiedenis pas in 1921 een academisch statuut. Vanaf dat moment was de vaderlandse geschiedbeoefening een zelfstandige wetenschap. De Nederlandse nationale overheid bleef veel meer op de achtergrond dan de Belgische, met als gevolg dat geschiedenis voor 1921 lange tijd een regionaal karakter hield. De professionalisering van het vak was een reactie op de ontwikkelingen in Duitsland en soms ook in België: in navolging van de oosterburen organiseerde de historicus Blok als eerste historische seminaries, een soort werkcolleges, voor zijn studenten. De Koninklijke Commissie voor Geschiedenis was geheel vormgegeven naar Belgisch voorbeeld. Na de Eerste Wereldoorlog haalde Nederland haar achterstand op België in. Naast de politieke geschiedenis ontstond belangstelling voor economische, sociale- en vrouwengeschiedenis.

De voortschrijdende professionalisering wekte ook kritiek. Historici als Colenbrander meenden dat de produktie van artikelen en boeken haast

[p. 33]

doel op zichzelf leek te worden. Deze klacht klinkt hedendaagse historici bekend in de oren. Ook nu weer worden historici ervan beticht zich te verliezen in detailstudies die niet door een groter idee gedragen worden.

Weemoed en twijfel

Huizinga publiceerde zijn Herfsttij der Middeleeuwen (1919) in een periode van onzekerheid: de tijd van de grote nationale geschiedenissen was voorbij; oude waarden waren op hun kop gezet door de Eerste Wereldoorlog. In reactie op geschiedschrijving in het licht van de eigen tijd koos hij een antifinalistisch perspectief: hij redeneerde niet naar een tevoren bedacht einddoel toe, hij zag de geschiedenis daarentegen als ‘een opeenvolging van nooit voorziene wendingen’. In de veertiende en vijftiende eeuw wilde hij het oude, het stervende benadrukken. Hij koos daarvoor de weemoedige metafoor van de herfst. Met deze nadruk op verval bestreed hij het idee dat het einde van de Middeleeuwen al veel van onze moderne samenleving liet zien, dat de Renaissance een voorbode van de moderne samenleving zou zijn. Nadat Burckhardt Die kultur der Renaissance in Italien (1860) had gepubliceerd, werden er van de weeromstuit steeds meer renaissances ontdekt; de oorsprong van het moderne werd steeds verder teruggeplaatst in de tijd. Huizinga's waardering van het eigene van de Bourgondische samenleving was een reactie op dit ‘renaissancisme’.

Wat zou Huizinga hebben gezegd van hedendaagse kritiek van de ‘literaire historici’ op de academische geschiedbeoefening? ‘Ongetwijfeld zou hij de kritiek van de literatoren op de dorheid van de al te academische geschiedwetenschap hebben begrepen. Hij zou hen hebben toegegeven dat de historicus naar leesbaarheid dient te streven, dat een verfijnde taal een conditio sine qua non is om het verleden te kunnen evoceren. Maar ook zou hij zich hebben verzet tegen hun kunsthoogmoed en hun antirationalisme’ (De IJkmeesters, p. 201). Tollebeek vermoedt dat Huizinga ook weinig affiniteit zou hebben gehad met hedendaagse geëngageerde geschiedschrijving.

Geschiedenis is franje geworden

In het essay over ‘fin de siècle in Nederland’ bespreekt Tollebeek de historische praktijk van de laatste jaren. In de jaren zestig ontstond in de geschiedbeoefening een nieuwe behoefte het vak wetenschappelijk te legitimeren. Historici schreven bij voorkeur onderzoeksverslagen, naar voorbeeld van de sociale wetenschappen, waarin de nadruk lag op controleerbaarheid van de beweringen en een strak betoog. De verhalende geschiedschrijving over ‘grote thema's’ raakte uit de mode. Thematisch kwam de nadruk te liggen op de eigentijdse geschiedenis, als middel om de eigen tijd beter te begrijpen. Deze opvatting woekert nu nog voort op middelbare scholen, waar de studenten geschiedenis van de jaren zestig nu les geven. Tollebeek noemt de geschiedschrijving in het licht van de eigen tijd ‘egocentrisch en verarmend’.

De kritiek die historici nu krijgen - er wordt veel te veel gepubliceerd, de kwaliteit van de geschiedschrijving is laag, niemand is er meer in geïnteresseerd, geschiedenis is franje geworden



- lijkt sterk op de klachten die aan het eind van de negentiende eeuw te horen waren. De weg uit de impasse die Tollebeek voorstelt, is een meer bevlogen, zelfstandige geschiedschrijving, naar het voorbeeld van de boeken die de generatie historici van na het fin de siècle schreef. Zelf lijkt hij dit voorstel al in praktijk te brengen.

Geschiedenis is een kunstvorm

‘Wat de historicus doet is culturen vertalen. Ik ben er dan voor om een letterlijke vertaling te maken, de cultuur in zijn eigenheid te behouden. Dat vergt een enorme inspanning. Je moet als historicus een enorme taalbeheersing hebben, net als de romanschrijver. Geschiedenis is een kunstvorm. Ik geloof dat de historicus het verleden op literaire wijze, dus niet op fictionele wijze, vorm moet geven. Metaforen zijn veel krachtiger middelen dan een lange uitleg. Denk aan het begrip “koude oorlog”. Dat zegt meer dan een heel be-

[p. 34]

toog.’ Dat geldt overigens ook voor de metaforen die Tollebeek zelf hanteert. Met ‘de IJkmeesters’ bedoelt hij de moderne historici van de negentiende eeuw die streefden naar onpartijdigheid in hun visie op het verleden. In die zin waren zij even optimistisch over het bestaan van absolute waarden als de ‘echte’ ijkmeesters, die de zuivere meter te Sèvres bewaakten.

De ‘literaire’ opvatting van geschiedbeoefening deelt Tollebeek zoals gezegd met onder andere Johan Huizinga. Eén van de meer eigentijdse aanhangers van de ‘associatieve geschiedschrijving’ is de Engelsman Stephen Bann, auteur van onder andere The clothing of Clio.

Tollebeek: ‘Stephen Bann is ook iemand die heel associatief werkt. Ik ben een groot bewonderaar van zijn werk. Als hij spreekt over de Romantiek, zal hij niet een strak intellectueel betoog houden. Hij zal vertrekken van bijvoorbeeld een schilderij. Hij probeert met ver uit elkaar liggende elementen die je niet samen had verwacht in één tekst, dat schilderij te verklaren. Een van de mooiste voorbeelden is zijn beschrijving van het doel van de romantische historici. Hij vergelijkt ze dan met dieren-opzetters. In die tijd gaat men zich voor het eerst bezig houden met het opzetten van dieren. Er worden daartoe ook allerlei nieuwe technieken ontwikkeld. Door deze vergelijking slaagt hij erin één van de meest briljante artikelen te schrijven over de romantische geschiedschrijving. Hij biedt door deze methode een dieper inzicht.’

De dronkenschap van het ogenblik

In De vreugden van Houssaye, een bundel die hij samen met zijn Leuvense collega Tom Verschaffel schreef, houdt hij een hartstochtelijk pleidooi voor dat wat de romantisch historicus Johan Huizinga de ‘historische sensatie’ noemde: het gevoel door een tekst, een voorwerp of iets anders uit het verleden in direct en persoonlijk contact te staan met het verleden. De belangstelling voor geschiedenis komt voort uit deze gevoelsmatige band met het verleden en staat dus op zichzelf, vindt Tollebeek.

In De vreugden.. legt Tollebeek het fenomeen uit aan de hand van Julian Barnes, die in zijn roman Flaubert's parrot zeer treffend een ‘historische sensatie’ beschreven heeft. In Rouan bezoekt Braitwaithe (de hoofdpersoon van de roman) het museum dat deels aan Flaubert gewijd is. In één van de kamers stonden diens eau-de-colognepot, zijn tabakspot en zijn eerste tijdschriftartikel. Maar wat Braitwaithe écht raakt in deze nalatenschap is de aanwezigheid van een opgezette, groene papegaai. Erbij een bordje: Papegaai, door G. Flaubert van het Rouaans museum geleend en op zijn werktafel gezet tijdens het schrijven van ‘un coer simple’, waarin hij Loulou is, de papegaai van Felicité, de hoofdpersoon van het verhaal. Braitwaithe: ‘Ik keek aandachtig naar de vogel en voelde tot mijn verbazing een hartstochtelijk contact met die schrijver die het nageslacht verbood enige belangstelling voor hemzelf te koesteren. (...) Maar deze doorsnee groene papegaai, volgens de regels maar toch mysterieus geconserveerd, had iets waardoor ik het gevoel kreeg dat ik de schrijver bijna had gekend. Ik voelde me ontroerd en opgemonterd tegelijk.’ Het maakt voor het bewerkstelligen van een historische sensatie niet uit of het voorwerp zélf waardevol is: het kan een paar oude schoenen zijn, vergeelde ansichtkaarten, kleine dingen. Voor de historische ervaring is het vooral van belang dat dat het ding écht is, al is het versleten en onherkenbaar geworden.

De historische sensatie is, volgens Huizinga, ‘een dronkenschap van een ogenblik’. Na het beleven ervan zijn er twee mogelijkheden: de sensatie verflauwt, of ze gaat over in belangstelling voor het verleden. De aandacht verschuift van de voorwerpen die het verleden heeft nagelaten, naar het verleden zelf. Die belangstelling is de enige drijfveer van de historicus. Tollebeek: ‘Waarom ik geschiedenis ben gaan studeren, dat weet ik echt niet. Uit belangstelling, maar dat kan ik verder ook niet uitleggen.’

Jo Tollebeek, De Toga van Fruin. Denken over geschiedenis in Nederland sinds 1860 (1990); De vreugden van Houssaye (1992) (met Tom Verschaffel); De IJkmeesters. Opstellen over de geschiedschrijving in Nederland en België (1994)