Neerlandia. Jaargang 99

[p. 28]

Toerisme
Nederlands rondje Mechelen
(en Vlaamse rondjes Haarlem en Amsterdam)

Guido Logie

Deze zomermaanden zijn er mooie historische wandelingen te maken, waarbij de routes voeren langs sporen van Nederlanders in Mechelen en Vlamingen in Haarlem en Amsterdam. In dit artikel wordt de Nederlandse wandeling in Mechelen uitgebreid beschreven.

In het midden van de Grote Markt van de Vlaamse stad Mechelen staat het standbeeld van landvoogdes Margaretha van Oostenrijk, vervaardigd door de beeldhouwer Joseph Tuerlinckx. Vertrekkende van dit monument en zijn maker valt er al heel wat te vertellen over de wederzijdse contacten tussen Mechelen en Nederland door de eeuwen heen. Tijdens het bewind van Margaretha was Mechelen de bloeiende hoofdstad van de Nederlanden. De 18de eeuwse kunstenaar Tuerlinckx was enkele jaren leerling van de grote beeldhouwer Louis Royer. Het bestuur van de Bourgondiërs was ook de periode van de vestiging van het Parlement, later de Grote Raad, in Mechelen, eerst in het Schepenhuis (1474-1616), vervolgens in het paleis van Margaretha (1616-1795). Dit opperste gerechtshof voor alle provincies die de Bourgondische hertogen onderworpen hadden, trok heel wat juristen uit het Noorden aan, zo onder andere Frans van Craenevelt uit Nijmegen en Nicolaas Everaerts (Grijpskerke 1462 - Mechelen 1532) die de laatste vier jaar van zijn leven zelfs president van de Grote Raad was.

Mechelen heeft een bijzonder rijk verleden en de sporen van wederzijdse uitwisseling tussen de Dijlestad en het Noorden zijn talrijk. We beperken ons tot de bijzondere relatie die er tussen de Dijlestad en 's-Hertogenbosch sinds de 13de eeuw bestaat. Van de vele kunstenaars die in de loop der tijden van het Zuiden naar het Noorden, hebben we het over de dichteres Hélène Swarth.

Mechelen - 's-Hertogenbosch

In 1266 kwamen de Bosschenaren Mechelen te hulp toen de stad belegerd werd door Hendrik van Gelderland, prins-bisschop van Luik. De vijand werd verdreven. De dankbare burgerij bood de redders haar kostbaarste bezit aan: de relikwieën van de heilige Rumoldus, de patroon van de stad. De Bosschenaren weigerden beleefd. Ze namen genoegen met de toezegging dat ze die relikwieën in de jaarlijkse processie mochten meedragen. Het mee opstappen in de zogeheten Peisprocessie bleef duren tot de tijd van de godsdiensttroebelen. In 1629 veroverden de staatse troepen Den Bosch. De roomse geestelijken en religieuzen werden verdreven. ‘De onzekere tijden en de inval van de protestanten dwongen’ de Bosschenaren om in 1641-42 kerkschatten, kostbare gewaden en archieven bij het kapittel van de Mechelse kathedraal in veiligheid te brengen, uiteraard met de bedoeling dat alles bij het aanbreken van betere tijden terugbezorgd zou worden. Maar Mechelen zag in de 17de en 18de eeuw heel wat bezetters komen en gaan, met alle gevolgen van dien. Kerkelijke bezittingen werden geroofd, verbeurd verklaard of verkocht om de belastingen te kunnen betalen. De goederen uit Den Bosch deelden eveneens in dat lot.

Op 25 maart 1842 stuurde H. den Dobbelaer, apostolisch vicaris van 's-Hertogenbosch, een omstandige brief aan Engelbertus kardinaal Sterckx, aartsbisschop van Mechelen, waarin hij alsnog de twee eeuwen geleden in bewaring gegeven eigendommen terugvroeg. Van de verkochte goederen zag hij graag de tegenwaarde in baar geld tegemoet. ‘Pas daarna zijn we bereid over iedere verplichting de spons te vegen’, aldus bisschop Den Dobbelaer. Hij liet er ook geen enkele twijfel over bestaan dat hij, indien nodig, alle beschikbare rechtsmiddelen zou uitputten om

[p. 29]

voldoening te krijgen.

In de daarop volgende maanden en jaren werd alles dan in goed overleg geregeld. Er werd een som van 500 zilveren Brabantse gulden aan het diocees van Den Bosch betaald, en wat verder in Mechelen nog aan in bewaring gegeven kunstschatten te vinden was, werd terugbezorgd, zo onder andere een schilderij van het hoogaltaar van de Sint-Janskathedraal vervaardigd door Abraham Blommaert.... Om deze hele teruggave mogelijk te maken was er een heus koninklijk besluit nodig!

In onze eeuw werden de contacten tussen Mechelen en Den Bosch weer geïntensiveerd. In 1935 kwam voor het eerst opnieuw een delegatie

Het Schepenhuis te Mechelen Foto: Guido Logie

Bosschenaren deelnemen aan de St.-Rumoldus-processie. De Bosschenaren bleven komen tot in 1961, het jaar van de laatste processie.

De grote klaagzangster: Hélène Swarth

Hélène Swarth werd op 25 oktober 1859 in Amsterdam geboren. Toen ze zes was, verhuisden haar ouders naar Brussel, waar haar vader werkzaam was in het bankwezen. Hélène kreeg een franstalige opvoeding. Haar eerste gedichten schreef ze dan ook in het Frans. Dat ze uiteindelijk het Nederlands hanteerde is te danken aan de Vlaamse auteur Pol de Mont. Het gezin Swarth vestigde zich in 1884, nadat de vader het slachtoffer was geworden van een destijds ophefmakend faillissement van een Brusselse bank, in Mechelen aan de Capucijnenvest 61, de huidige Kon. Astridlaan.

Men mag rustig zeggen dat Hélène Swarth haar hele leven lang nergens het geluk gevonden heeft. Ze was bijzonder zwaarmoedig van aard. Bestempelde Kloos haar naar aanleiding van haar bundel ‘Sneeuwvlokken’ als ‘het zingende Hart in onze letterkunde’, ze zou met meer reden de grote klaagzangster genoemd kunnen worden. Jeroen Brouwers schrijft in zijn boek ‘Hélène Swarth: haar huwelijk met Frits Lapidoth: 1894-1910’: ‘Ongetwijfeld is Hélène Swarth in de Nederlandse literatuurgeschie-

[p. 30]

denis de kampioene in het beschrijven van leed-in-het-algemeen.’ Brouwers heeft het over haar ‘geweldige en niet-aflatende geweeklaag’. Zijn analyse van haar karakter luidt: ‘Zij had een infantiele natuur en heeft haar leven lang bij anderen aan de hand gelopen; zodra die hand werd teruggetrokken was zij radeloos, verzonk in depressies en begon te mokken.’ Dit alles maakt Brouwers niet blind voor het grote talent van de ‘enige dichteres van de beweging van Tachtig’. Hij noemt haar: ‘de grootste Nederlandstalige dichteres van een tijdvak van een jaar of vijftig’. In Mechelen was Hélène Swarth uiteraard ook niet gelukkig. In een brief aan Elise van Calcar, dd. 21 januari 1889, schreef ze: ‘Ik leef hier buiten alle letterkundig of artistiek verkeer, in een stil doodsch stadje, vol klank van kloosterklokken. Dat ik mij niet gelukkig voel, hebt gij gelezen in mijne verzen, die de zuivere uiting zijn van wat er omgaat in mijn ziel.’ Een reden voor verdriet in 1889 was voor Hélène Swarth bijvoorbeeld de dood van haar platonische bakvisliefde, de Franstalige Brusselse dichter Max Waller (1860-1889), pseudoniem van Maurice Warlomont. Hij ligt begraven in het familiegraf op het kerkhof van Hofstade, een buurgemeente van Mechelen. Vier jaar eerder verloor Hélène haar zusje Hilda, 29 jaar oud, ‘na een lange en pijnlijke ziekte’, zoals ds. Quéré in het kerkregister optekende. In haar bundel elegieën ‘Rouwviolen’ waarin ze onder andere Waller herdacht, stond ook het aangrijpende gedicht ‘Haar Graf’, over een bezoek aan de groeve van Hilda.

‘Op 't landlijk kerkhof staat een beeld van steen,
Een Christus, reuzig op zijn Golgotha,
Titanisch lijdend, op zijn rots alleen.

O Christus, schenk mijn doode en mij genâ
En op uw rots, als op een hoogaltaar,
Leg ik de bloemen die ik bracht voor haar’

Op 2 augustus 1893 verloofde Hélène Swarth zich met Frits Lapidoth, die ze in Den Haag had leren kennen. Lapidoth, geboren in Ursem, Noord-Holland, domineeszoon, was kunstcriticus, journalist en correspondent in Parijs. Behalve op het stadhuis werd het huwelijk op 27 februari bekrachtigd in de Nederlandse Hervormde Kerk.

Hélène Swarth vestigde zich op 28 maart in Den Haag. ‘Dan eindigt ook haar lidmaatschap van onze gemeente’, noteert ds. S.H. Fuite in zijn boek ‘In een straat genaamd de rechte’, een kroniek van 150 jaar protestantse kerkgemeenschap in Mechelen Noord.

De dominee vermeldt ook dat Swarth berijmingen voor psalmen en gezangen maakte. ‘Zo is onder meer de tekst van het bekende Gezang 444, “Grote God, wij loven U” van haar hand.’

Vrouwe Stephanie Hélène Swarth, ridder in de Orde van Oranje Nassau, stierf vergeten en verlaten in Velp op 20 juni 1941.

Haar laatste, wellicht zeer tekenende woorden waren: ‘Is de post al geweest?’

Wandelingen die langs plekken lopen die iets laten zien van de wederzijdse uitwisseling tussen Noord en Zuid door de eeuwen heen zijn in. Er bestaat een Nederlandse wandeling door Brussel, ‘Nederlanders aan de Zenne’, en er bestaan reeds verschillende Vlaamse wandelingen door Amsterdam. Onlangs is er ook een Vlaamse wandeling door Haarlem ingelopen. De stadswandeling ‘Nederlands rondje Mechelen’ is uitgestippeld door de plaatselijke ANV-afdeling die ook een bijbehorende brochure uitbrengt. De wandeling brengt de toerist langs zowat alle historische bezienswaardigheden en mooie hoekjes van de stad, maar de grootste aandacht gaat naar die plekken die getuigenis afleggen van intense contacten tussen Mechelen en Nederland, en vice versa.
Van de Vlaamse wandelingen in Haarlem en Amsterdam zijn twee brochures uitgebracht. De boekjes beschrijven de route aan de hand van historische gebouwen, kerken, musea, hofjes, standbeelden en straten met een beschrijving van de geschiedenis en de rol die de Vlamingen daarin gespeeld hebben.
Nederlands rondje Mechelen. Verkrijgbaar: Dienst voor Toerisme van Mechelen; de VTB-VAB en het ANV-kantoor te Putte. f 6,00/Bf 100.
Langs Vlaamse wegen. Haarlem. Verkrijgbaar: VVV te Haarlem en het Vlaamse Cultureel Centrum De Brakke Grond te Amsterdam, waar ook de Amsterdamse wandeling te verkrijgen is. f 2,50.