Neerlandia. Jaargang 99

[p. 24]

Eeuwfeest
Als de waakvlam
Joris Dedeurwaerder

Blijkbaar is men het in het ANV tijden lang niet eens geweest over de stichtingsdatum. De Vlamingen hielden het bij 1895, het jaar waarin de atheneumleraar Hippoliet Meert (1865-1924) in een lezing voor het Brusselse kunstgenootschap ‘De Distel’ in het ‘koffiehuis’ In den Vos een plan ontvouwde tot oprichting van een Algemeen-Nederlands Verbond. Maar in 1897 riep de Noordnederlandse classicus Hermanus Johannes Kiewiet de Jonge, de keurige rector van een gymnasium in Dordrecht, tijdens het 24e Taal- en Letterkundig Congres op tot het stichten van een Algemeen Nederlands Taalverbond. Een idee waarover hij al langer zat te denken. Met zijn voorstel wilde hij iets doen aan de in ruimer kringen levende behoefte om meer continuïteit te geven aan de werkzaamheden van de congressen. De man moet wel even verbaasd hebben opgekeken toen congresgangers deden opmerken dat zo'n verbond er al was. Zelden heeft een congresbespreking zo snel tot concrete resultaten geleid. De discussie over het voorstel leidde er inderdaad toe dat de hoofdzetel van de vereniging van Gent verhuisde naar Dordrecht, de woonplaats van De Jonge. Er werden nieuwe statuten opgesteld en die kregen op 13 juni 1898 koninklijke goedkeuring.

De oprichting van het ANV beantwoordde blijkbaar eerder aan een Vlaamse dan aan een Nederlandse behoefte. Dat verklaart waarom er al spoedig behoefte was tot herformulering van de verbondsdoelstellingen. Op korte termijn ontwikkelde het Verbond zich tot een vereniging die Grootnederlands dacht... vanuit Noordnederlands gezichtspunt! In die dagen van de Boerenoorlog praat letterkundige Leo Simons (1862-1932) al met enig sarcasme over de tot de abstracte taalbelangen beperkte activiteiten: 'U is tevreden, als u zooveel mogelijk leden bij elkaar houdt in onderlinge burgermansgenoeglijke tevredenheid, samen wat babbeldegichies wisselend, luisterend naar allerlei ‘nationale’ toosten, ‘n beetje opgewonden over Grootnederland. En dan: huis toe.’ Vanaf de vroegste ANV-tijden is er zichtbaar spanning tussen de groep die het bootje met zijn drie zeilen voorzichtig door de wereldzeeën wil laten varen en degenen die op grotere strijdvaardigheid en dynamisme aandringen en daarbij niet terugschrikken voor nietconformistisch gedrag en risico's. Connecties met de Haagse overheid en een jaarlijkse subsidie van de Nederlandse regering, vanaf 1902, versterken het ANV nog in die koers. In de langste tijd van zijn bestaan is het Algemeen Nederlands Verbond zo niet een officieel, dan toch wel een leidend lichaam van de Haagse overheid gebleken, met onder meer Vlaanderen als ‘missiegebied’. Noord en Zuid namen er ieder min of meer een autonome positie in. In Vlaanderen, ook in de Vlaamse beweging, is dat ongeveer altijd een marginale positie geweest.

Dat verklaart ook waarom het ANV zijn 25-jarig bestaan heeft gevierd in 1923 en zijn veertig jaar in 1938. Maar, en daar kijk je wel even verbaasd bij op, de vijftigste verjaardag wordt gevierd in kleine kring, op het verbondskantoor: het Noorden is op 27 april 1945 nog niet bevrijd. In 1958 publiceert Neerlandia bij de zestigste verjaardag van het Verbond een boodschap van prins Bernhard en in 1965 beperkt de herdenking van het 70-jarig bestaan zich om geldelijke reden tot een enkel stuk in het verenigingsorgaan.

Het is pas in de jaren zestig dat in het ANV de inbreng en de invloed van de ‘tak’ Vlaanderen even groot wordt als die uit Nederland. Een bevestiging dat de Vlaamse beweging opnieuw, anderhalf decennium na de Bevrijding, aan kracht heeft gewonnen. Sindsdien is 1895 het jaar waarop bij vieringen de schijnwerper valt.

[p. 25]

Een kroniek

Het eeuwfeestjaar kan niet voorbijgaan zonder een terugblik op het verleden. Niet alleen de leden en medestanders van het Verbond, maar ook buitenstaanders zullen ongetwijfeld met belangstelling kennis nemen van het eeuwfeestboek Tussen cultuur en politiek. Het Algemeen-Nederlands Verbond 1895-1995.

De redactie van het verhaal van de stichting en de geschiedenis van het ANV werd door het hoofdbestuur toevertrouwd aan een redactieploeg onder leiding van de Nederlander Pieter van Hees en de Vlaming Hugo de Schepper. Van Hees, ook in Vlaanderen bekend, onder meer door de editie van de briefwisseling van Pieter Geyl, is als universitair docent verbonden aan de vakgroep Geschiedenis aan de Universiteit Utrecht. De Schepper is hoogleraar Nieuwe Geschiedenis aan de Katholieke Universiteit Nijmegen.

Het jubileumboek heeft een Woord vooraf ondertekend door Aad Nuis, voorzitter, en Jo Ritzen, Luc Van den Bossche en Hugo Weckx, leden van het Comité van Ministers van de Nederlandse Taalunie. In het Ten geleide beschrijven de huidige voorzitters André de Beul en Henk Waltmans het functioneren van het ANV als ‘de waakvlam die de saamhorigheid van alle Nederlandssprekenden aanwakkert’. Aan de kroniek hebben vijf auteurs meegewerkt. De inleiding, Ontwikkelingen in de Nederlandse taal en cultuur tot 1895, is van de hand van redacteur Pieter van Hees. De geschiedenis van Het Algemeen-Nederlands Verbond 1895-1940 schreef Frank van Berne. Het Algemeen-Nederlands Verbond 1940-1945 behandelt Pieter van Hees. Voor het stuk over Het Algemeen-Nederlands Verbond van 1945 tot heden tekenen voormalig directeur Geert Groothoff en de huidige voorzitter Nederland Henk Waltmans.

De kroniek, een vrijmoedige en prettig leesbare publikatie, geeft een genuanceerd antwoord op de vraag of het ANV, in de eerste plaats staande in de Nederlandse en Vlaamse samenleving, maar ook elders, zijn taak als cultuurvereniging naar behoren en vermogen heeft uitgeoefend. Het verhaal van de laatste kwarteeuw belicht tevens de wijze waarop het Verbond zichzelf op de komende eeuw heeft voorbereid. Al bij al is blijkens de verantwoording het beschikbare of gebruikte bronnenmateriaal vrij beperkt. Het ANV-archief over de jaren 1895-1941 werd, typerend



voor de huidige verhoudingen in het Verbond, overgedragen aan het Archief en Museum voor het Vlaamse Cultuurleven in Antwerpen. Het lopend archief vanaf 1940 wordt bewaard op het verbondskantoor in Den Haag. Elders zijn nog in beperkte mate archivalia bewaard gebleven.

Je zou als lezer wel wensen dat er bij deze gelegenheid onderzoek geweest zou zijn naar het sociologisch profiel van het doorsnee ANV-lid, en van dat van de keurige heren die voorzitter, bestuurslid of afdelingsbestuurder werden. Dat is in dit overigens boeiende boek bepaald te weinig het geval. De kroniek steunt haast uitsluitend op de notulen van bestuursvergaderingen, briefwisseling en publikaties, vooral in Neerlandia. Het lijdt nochtans geen twijfel dat er voor een auteur die op zoek gaat naar persoonlijke archieven, getuigenissen van tijdgenoten, krantenstukken en memoires nog meer te vertellen is. De heren - een meer fallocratische club kun je je nauwelijks voorstellen: blijkens de lijst van voorzitters en bestuursleden achteraan in het boek heeft zelfs de feministische golf van de jongste kwarteeuw het Verbond niet beroerd - die in het ANV aan bod zijn gekomen, komen niet echt uit de verf. Meer dan bedoeld onthullen naar mijn gevoel nochtans de stijl en het taalgebruik van de verschillende bijdragen in het boek die zo typische ANV-sfeer: veelal keurig, wat afstandelijk, Haags, soms ambtelijk, soms een tikkeltje archaïsch. Een afstandelijkheid die in enerverende tijden vooral Vlaamse ANV'ers, onervaren in het verkeer in spraakmakende kringen, wel eens op de heupen pleegde te werken.

[p. 26]

In den beginne was... Zuid-Afrika

Het ontgaat aan het einde van de twintigste eeuw Nederlanders en Vlamingen hoezeer ook op het einde van de vorige eeuw gebeurtenissen in Zuid-Afrika en vooral de Boerenoorlog (1899-1902) indruk op de publieke opinie bij ons hebben gemaakt. Solidariteit met het taalverwante broedervolk heeft in die periode, ongetwijfeld de periode waarin het ANV het meest aan in de samenleving levende gevoeligheden appelleerde, geleid tot versterking van het nationale gevoel in Nederland en van het door de Vlaamse beweging geschapen Vlaams bewustzijn. In het Verbond ontstond toen de Boekencommissie. De eerste inzamelingen en verzendingen van boeken waren inderdaad bestemd voor Zuid-Afrika. Vanaf 1904 richt de commissie zich ook op de kolonies in ‘de Oost en de West’.

Vandaag wordt glimlachend erkend dat de Boekencommissie is voortgekomen uit het superieure gevoel waarmee de groep Nederland tegen de andere delen van de ‘neerlandophonie’ aankeek. Met een ware zendelingenijver werden pakken boeken de wereld ingestuurd. Maar het zou onbehoorlijk zijn in het Zuiden niet met erkentelijkheid terug denken aan deze nuttige steun aan de Vlaamse beweging. Jammer dat de kroniek ons zo weinig mededeelt over de aanpak van de Boekencommissie, over de selectie van de boeken, over de bedragen die met deze activiteit gepaard gingen en over het aantal verzonden boeken.

Bij de voorbereiding van het eeuwfeest heeft P. de Klerk in 1994 beknopt de geschiedenis van de bemoeienissen van het ANV in en met Zuid-Afrika geschreven. Uit zijn verhaal, dat eerlang zal verschijnen, blijkt hoezeer het ANV de hele tijd ruim aandacht aan Zuid-Afrika heeft besteed en hoe belangrijk de activiteiten er zijn geweest. De apartheidspolitiek heeft nochtans vanaf de jaren zestig een domper op de goede relaties gezet. Zuid-Afrika werd met steeds grotere behoedzaamheid benaderd. In het licht van deze voor de vereniging ontegensprekelijk pijnlijke discussie werd, op voorstel van voorzitter Waltmans, in 1986 aan de statuten toegevoegd dat het ANV uitgaat van de beginselen die ten grondslag liggen aan de parlementaire democratie in Europa en discriminatie op grond van godsdienst, ras, kleur en geslacht verwerpt. In die context bijzonder betekenisvol is dan ook de uitspraak van voorzitter André de Beul bij de eeuwfeestviering dat de Nederlandse en Vlaamse samenleving, en zelfs die van Zuid-Afrika, nu niet alleen cultureel, maar ook politiek dichter bij elkaar staan dan ooit tevoren in de geschiedenis.

Een segment van de Vlaamse beweging

De historicus Frank van Berne, die in de kroniek de ontstaansgeschiedenis van het Verbond beschrijft, heeft zijn studie aan de universiteit Nijmegen voltooid met een doctoraalscriptie over het Algemeen-Nederlands Verbond en werkt aan een dissertatie over de Grootnederlandse beweging. In zijn verhaal over de Vlaamse beweging beschrijft Van Berne hoe het Vlaamse ANV in die jaren voor de Eerste Wereldoorlog een voorhoederol heeft gespeeld in de strijd voor de vernederlandsing van de Gentse universiteit. Ontgaat het hem hoezeer die liberale ANV'ers, hoogstaande intellectuelen, in de Belgische en Vlaamse verhoudingen en zelfs in de - overwegend katholieke - Vlaamse beweging een minderheid vormden? Historici verklaren de keuze van velen onder hen voor het activisme uit de in die minderheidspositie gegroeide frustratie. Dat activisme is ondertussen jaren lang, ook na 1918, een bron van conflicten geweest. Het heeft trouwens mede tot gevolg gehad dat het ANV tijdens het interbellum en tot in de jaren zestig in Vlaanderen nauwelijks nog enige betekenis had.

De toekomst voorbereid

De recente geschiedenis van het Verbond wordt in dit boek verteld door Geert Groothoff, van 1968 tot 1981 directeur van het ANV, en Henk Waltmans, voorzitter sinds 1986. Te berichten over een periode waarin zijzelf meespeler zijn geweest was beslist geen makkelijke taak. Het moet gezegd dat zij er voortreffelijk in slagen een

[p. 27]

boeiend en genuanceerd beeld te schetsen van die cruciale periode. Het is de tijd waarin het ANV, na de beproevingen van de Tweede Wereldoorlog (in het boek voortreffelijk geschetst door Van Hees), weer uit het dal komt. Vanaf de jaren zestig, in de veranderde en veranderende verhoudingen tussen Nederland en Vlaanderen en tussen de Nederlanden en de wereld, levert het Algemeen-Nederlands

Aanbieding van de kroniek van het ANV: Tussen Cultuur en Politiek. 1895-1995 Foto: Fotobureau Thuring

Verbond een essentiële bijdrage aan de totstandkoming van betere samenwerking tussen onze landen en wordt het een forum waar beleidsvoorbereidende ideeën worden geformuleerd. Het stuk van Groothoff en Waltmans wijst meteen de richting aan waarin het ANV in de volgende eeuw wil gaan.

Neerlandia

Ook met Neerlandia, decennia lang het verenigingsorgaan van het ANV, is er wel eens meer aan de hand geweest. Vanaf de jaren zestig probeert het zich, niet zonder dat dit tot enig ongenoegen in Verbondskringen leidt, tot een algemeen-Nederlands tijdschrift. In de nieuwe opzet wordt de hollandistische lijn verlaten en streeft Neerlandia twee doelstellingen na: informatie en opinievorming inzake integratie van het Nederlandse taalgebied en bevordering van de culturele uitstraling van de Nederlandse cultuurgemeenschap. Er ontstaat een andere verhouding tussen het hoofdbestuur en de redactie. Die redactie krijgt een eigen verantwoordelijkheid. In de jaren negentig wordt een en ander geregeld in een redactiestatuut.

De eigen verantwoordelijkheid van de redactie leidt onvermijdelijk al eens tot discussie. Bijvoorbeeld in verband met de oprichting en de groei, uit het ANV, van het Algemeen-Nederlands Congres. Maar dat is een ander verhaal. Een verhaal dat Groothoff en Waltmans overigens met prijzenswaardige sereniteit weten te vertellen.

Pieter van Hees en Hugo de Schepper (red.): Tussen cultuur en politiek. Het Algemeen-Nederlands Verbond 1895-1995. Uitgeverij Verloren en Het Algemeen-Nederlands Verbond, Hilversum-Den Haag, 1995, 256 blz. De Kroniek is te bestellen bij het ANV-Verbondskantoor te Den Haag voor f 15,-/ Bf 225.