Neerlandia. Jaargang 99

[p. 26]

Geschiedenis Nederlands in Rusland
Pim van der Meiden

Pim van der Meiden publiceerde ‘Het Legatiearchief Turkije tot 1811’ (1978), ‘Betwist Bestuur. Een eeuw strijd om de macht in Suriname 1651 tot 1753’ (1987), ‘Raspoetin en de val van het tsarenrijk’ (1991) en een aantal artikelen, waaronder ‘Verleden en toekomst van een wereldtaal: het Nederlands’ in: Ons Erfdeel 26 (1983)

‘De grote en machtige Nederlandse taal’, dat was de titel van een artikel in het tijdschrift Letoetsji Gollandets (De Vliegende Hollander) dat in Rusland werd verspreid in 1994 om informatie over Nederland te geven. Die titel geeft aan dat de Nederlander, in dit geval de Noordnederlander, bezig is zijn minderwaardigheidscomplex met betrekking tot de eigen taal kwijt te raken. Tien jaar geleden zouden we het nog niet gewaagd hebben zo hoog van de toren te blazen en ons eerder verontschuldigen voor het feit dat we nog een eigen taal hebben, samen met een deel van België. Maar misschien was het niet helemaal toevallig dat J.W. de Vries juist tegenover de Russen deze toon had gevonden. In Rusland immers heeft het Nederlands een groots verleden. En het is een opmerkelijk feit dat een Rus die een Nederlandstalig werk wil vertalen wel de beschikking heeft over een goed, modern Nederlands-Russisch woordenboek, terwijl het voor een Nederlander behelpen blijft met de bestaande Russisch-Nederlandse woordenboeken.

Kennis van de Nederlandse taal bestaat in Rusland al heel lang. Peter de Grote kende maar één vreemde taal en dat was de onze. Er is ook een verhaal dat hij zou hebben overwogen om in Rusland het Nederlands in te voeren als officiële taal. Dankzij Peters bemoeienissen met de scheepsbouw drong een reeks Nederlandse woorden door in het Russisch. Woorden als ‘bootsman’, ‘boegspriet’, ‘vaarwater’ en ‘haven’ vindt men nog steeds in het moderne Russisch terug, maar ieder Nederlandse taalchauvinist weet dat natuurlijk allang.

Wat men zich vaak niet realiseert is dat door Peter de Grote in Rusland de betekenis van het Nederlands minder is geworden, relatief gesproken tenminste. Peter stond niet aan het begin van een periode van grote belangrijkheid van de Nederlandse taal in Rusland, maar aan het einde. Juist in de zeventiende eeuw was de betekenis van de Nederlandse taal in Rusland het grootst. Nederlandstalige bronnen uit die tijd zijn voor de Russische geschiedenis van fundamenteel belang.

Isaac Massa

Dat geldt in het bijzonder voor het werk van Isaac Massa, een jonge koopmansleerling die van 1601 tot 1608 in Moskou verbleef. Hij was de zoon van Antwerpenaren die zich in 1585 in Haarlem hadden gevestigd. Zelf was hij geboren in 1586 en hij was dus een vijftienjarige jongeman toen hij in Moskou kwam om de zijdehandel te leren. Hij beleefde daar een spannende tijd. Hongersnood, burgeroorlog, de val van Boris Godoenov, usurpatie van de troon door een weggelopen monnik die zich uitgaf voor de - in werkelijkheid overleden - zoon van de tsaar Ivan de Verschrikkelijke en een inval van Polen en Zweden. Massa heeft zijn ervaringen te boek gesteld in een lijvig manuscript dat bewaard wordt in de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag. Na zijn terugkeer in Holland heeft Massa op zeer verscheidene gebieden een rol gespeeld. Hij diende als tolk bij de onderhandelingen met Russische gezanten, moest zelf brieven van de Staten-Generaal naar de tsaar in Moskou brengen, had talloze plannen om handelcompagnieën op te richten, maakte kaarten van Rusland en werd in de Zweedse adelstand verheven. In Nederland is hij het meest bekend bij kunsthistorici omdat hij door zijn vriend en stadgenoot Frans Hals geportretteerd

[p. 27]

Plattegrond Moskou, 1610, door Isaac Massa. Koninklijke Bibliotheek Den Haag

is. In Rusland is Massa veel bekender omdat daar zijn verhaal over zijn belevenissen in Rusland geldt als een bron van de eerste orde voor de geschiedschrijving van de Tijd der Troebelen (1598-1613). Het manuscript werd in de negentiende eeuw door de geleerden ontdekt en in 1866 verscheen in Brussel de eerste uitgave in het Nederlands met een Franse vertaling. Een concurrerende uitgave alleen in het Nederlands verscheen in Sint-Petersburg in 1868, tien jaar later gevolgd door een Russische vertaling. Wetenschappelijk gezien waren die edities niet helemaal bevredigend en in 1937 kwam er in Moskou een herziene Russische versie uit, bewerkt door A.A. Morozov. De in Los Angeles werkzaam Nederlandse slavist Tom Eekman maakte rond 1980 een Engelse vertaling die niet werd gepubliceerd omdat hij plotseling geconfronteerd werd met een andere, iets minder goede vertaling van de Canadees Orchard in 1982. In het buitenland heeft Massa over gebrek aan belangstelling niet te klagen. Ieder grotere Russische encyclopedie bevat zijn naam en in alle historisch werken wordt hij genoemd.

Ook andere Nederlandse reisbeschrijvingen en documenten uit de zeventiende eeuw zijn voor de Russische geschiedenis van groot belang. Veel daarvan is in Rusland uitgegeven, vaak in het Nederlandse origineel met daarnaast een Russische vertaling.

Na Peter de Grote bleven de betrekkingen tussen Nederland en Rusland interessant, maar de groter wordende betekenis van Duits en Frans drong onze taal naar een bescheidener positie. Overbekend is de vestiging van Vriezenveense kooplieden in Petersburg, iets dat overigens maar weinig te maken heeft met de betekenis van het Nederlands in Rusland. Ik wil nog de aandacht vestigen op één interessante brochure die vorig jaar

[p. 28]

verscheen, getiteld ‘Van Nachtwacht tot Huizinga. Russische dichters over Nederland’ van de hand van Jan Paul Hinrichs en waarvan de titel voor zichzelf spreekt. Hier speelt onze taal nauwelijks een rol en komen vooral Rembrandt, de Amsterdamse grachten, boter en kaas ter sprake.

Een voorbeeld

Om de betekenis van de Nederlandse taal in het hedendaagse Rusland op zijn juiste waarde te schatten, is het volgende verhaal illustratief. In

Isaac Massa (1587-1643) door A. Matham. Prent naar een portret van Frans Hals. Iconografisch Bureau Den Haag.

1986 kwam in Moskou een man op bezoek bij zijn buurvrouw en zag tot zijn verrassing een Nederlands woordenboek in haar kast. ‘Wat heb jij te maken met Nederlands?’ Het antwoord was ‘Heel veel, en jij?’ De man vertelde dat hij Indonesië-expert was en voor zijn proefschrift veel Nederlandse bronnen had moeten raadplegen. Maar een antwoord van zijn buurvrouw had hij nog niet en hoe zat het daar nu mee? De angst om over het verleden te praten was in de Sovjet-Unie in die dagen nog niet helemaal verdwenen en de vrouw schrok van haar eigen woorden: ‘Mijn vader was een Nederlander. Als Indonesiëexpert moet jij zijn naam wel kennen’. Maar ze durfde zich toch niet helemaal bloot te geven en noemde alleen de communistische schuilnaam van haar vader die later in trotzkistisch vaarwater was terecht gekomen. Na de scheiding van haar ouders was zij met haar Russische moeder naar Rusland geëmigreerd en van het lot van haar vader, niemand minder dan Henk Sneevliet, wist zij maar heel weinig. Zelf had ze een baan als vertaalster. Dankzij haar buurman die de beschikking had over veel wetenschappelijke publikaties kwam Sima Sneevliet opeens zeer veel over haar vader te weten. Enkele jaren later bezocht ze Nederland en vestigde ze zich hier weer. Haar herinneringen ‘Mijn jaren in stalinistisch Rusland’ zijn interessante lectuur, maar niet in het kader van dit artikel van belang, afgezien van de hier geciteerde passage. Hierdoor wordt immers aangegeven dat belangstelling voor Nederlands-Indië en Indonesië gemaakt heeft dat in Rusland onze taal weer in de aandacht kwam.

Deze aandacht leidde tot de instelling van twee leerstoelen en de uitgave van woordenboeken. De Nederlandse taal, cultuur en literatuur hebben hiervan kunnen profiteren, waarbij aangesloten werd op een bestaande traditie.