Neerlandia. Jaargang 99

[p. 22]

Literatuur
Men moet optreden!
Interview met Michel van der Plas, biograaf van J.A. Alberdingk Thijm

Guido Logie

Enkele jaren na zijn lijvige biografie Mijnheer Gezelle: biografie van een priester-dichter liet Michel van der Plas een nog lijviger biografie verschijnen, dit keer van de negentiende-eeuwse koopman-schrijver Jozef Alberdingk Thijm. De auteur werkte er vier volle jaren aan. Hij noemt het schrijven van een biografie ‘een uitermate tijdrovende, energieverslindende bezigheid’, maar ook een luxe die hij zich alleen kon veroorloven omdat hij er geen ander werk meer naast behoefde te doen. Hij had voor zijn onderzoek het geluk dat zich vrijwel alles met betrekking tot Thijm op één plaats bevond: het Thijm-archief bij het Katholiek Documentatiecentrum in Nijmegen. Dat archief bestaat uit 5600 mappen maar één map kan tientallen documenten bevatten. Dan is er nog niets gezegd over de talrijke geschriften die Thijm in druk liet verschijnen, noch over de secundaire literatuur. Van der Plas wijst erop dat het genoegen dat hij aan het maken van het boek beleefde even immens was als de omvang van de documentatie.

Alberdingk Thijm, de Amsterdamse handelaar in verduurzaamde levensmiddelen en schrijver, was in de vorige eeuw voor het geminachte en achtergestelde katholieke volksdeel van groter belang dan wie dan ook. Deze alomtegenwoordige man was van mening dat de katholieken niet bij de pakken moesten blijven zitten, maar dat ze zich moesten manifesteren, naar buiten gaan met wat ze aan rijkdom in huis hadden. In een belangrijk essay van Thijm hierover was de kernzin: ‘Men moet optreden!’ Van der Plas heeft zelfs met de gedachte gespeeld om zijn biografie die titel mee te geven.

Aan het einde van zijn leven was Alberdingk Thijm een nationaal figuur geworden. Voor zijn begrafenis liep zowat de hele stad Amsterdam uit. Toch is hem in eigen land niet één keer een onderscheiding te beurt gevallen. De openbare eer die hem bewezen werd, kwam uit België: een ridderorde, erelid van de Gentse academie, eredoctor van Leuven...

Michel van der Plas, meer dan een eeuw na Thijms dood: ‘Ik vond dat deze grote man eens een monument verdiende. Een monument waar men tegen zou kunnen opzien. Ik wilde hem neerzetten, niet alleen als katholiek, maar ook als grote erflater van de negentiende eeuw.’

Een gesprek met de monumentenbouwer

‘Vader Thijm’ is een turf van zevenhonderd bladzijden geworden.

‘Dit boek wordt honderd bladzijden dikker dan de biografie van Gezelle. U mag niet vergeten dat, in vergelijking met de documentatie voor Gezelle, het aantal documenten veel en veel groter was. Ook het schrijfwerk van Thijm zelf is aanzienlijk omvangrijker geweest. Thijm was een veelschrijver, maar ook een zeer veelzijdig schrijver. Ik noem hem ergens in mijn boek de veelzijdigste schrijver van de vorige eeuw in het Nederlandse taalgebied en dat is makkelijk staande te houden, want het is vrijwel ongelooflijk om te zien in welke genres hij zich allemaal begeven heeft. Een roman heeft hij niet geschreven maar wél korte verhalen, essayistisch proza, zeer veel studies, gedichten, satires, zeer veel journalistiek, zijn jaarlijkse volksalmanak voor katholieken, enzovoort. En dan was hij een gretige en aan-

[p. 23]

dachtige briefschrijver, veel meer dan Gezelle. Het aantal brieven van Gezelle dat bewaard gebleven is, is bespottelijk klein, vergeleken bij de duizenden die Thijm heeft nagelaten en die nog niet eens allemaal boven water zijn geraakt, want er zijn er veel vernietigd. Hij had vier kinderen en drie daarvan zijn vrij verwoestend tekeer gegaan in de nalatenschap van hun vader.’

Weet u waarom?

‘Alle vier de kinderen hadden een hoge verering voor hun vader. Bij alle vier zat het streven om die nagedachtenis aan hun vader zo hoog, puur, ja heilig mogelijk te maken. Het heeft er de schijn van dat alles wat maar betrekking heeft op minder gelukkige momenten in zijn leven, door hen vernietigd is. Het ergste is dat Thijms “mémoires intimes”, een manuscript van ongeveer negenhonderd folio vellen, drie maanden na zijn dood door zijn oudste zoon, Jan, verbrand werd. Die wetenschap is voor een biograaf verschrikkelijk.’

Dat kan ik me voorstellen. Hoe bent u er achter gekomen?

‘Ik ben erachter gekomen doordat ik een briefje heb ontdekt van zijn dochter Katharina, die drie maanden na de dood van haar vader, aan een zuster van Thijm schrijft: “Jan heeft de “mémoires intimes” van vader verbrand!” en daaraan toevoegt: “Zo ziet men maar weer eens een voorbeeld van de kunstliefde der jezuïeten!”. Jan was namelijk jezuïet. En zij bedoelt dat zeer cynisch. Zij nam het haar oudste broer zeer kwalijk. Ik moet hieraan overigens wel toevoegen dat Katharina op haar beurt weer verantwoordelijk geweest is voor het doen verdwijnen van andere zeer belangrijke documenten, waaronder dagboeken van haar moeder. Het tekent wel de wanverhouding die tussen de kinderen Thijm heeft bestaan. Hij heeft het moeten beleven dat zijn vier kinderen nog tijdens zijn latere leven onderling in grote onmin zijn geraakt, wat na zijn dood nog erger is geworden. Ze mochten elkaar niet. Een voorbeeld: na de dood van Thijm ging Katharina nog wel eens op bezoek bij haar jongste broer Karel, alias Lodewijk van Deyssel. Karel liet zich dan verontschuldigen. Zijn vrouw moest de honneurs waarnemen. Maar ja, hij voelde wel dat hij toch ook even moest verschijnen en hij betrad dan zijn eigen huiskamer met een doek over zijn gelaat zodat hij zijn zuster niet behoefde te zien...’

Michel van der plas. Foto: Guido Logie

[p. 24]

In een tijd dat de lekegelovige in de katholieke kerk door de clerus alleen maar als een mak schaap behandeld werd, liet Thijm zich op een heel vrijmoedige manier horen. Hoe was zijn verhouding tot het instituut kerk?

‘Dat is eigenlijk heel merkwaardig. Als diepgelovig man, met een wapenspreuk ‘Nihil, nisi per Christum’, was hij een heel volgzame katholiek die onvoorwaardelijk aannam wat de kerk leerde. Hij wilde die kerk maar zo heilig en onverwoestbaar en gezaghebbend mogelijk houden. Hij was een aanhanger van de paus door dik en dun, ook wat betreft de kerkelijke staat. Thijm juichte toe dat de paus een wereldlijk vorst was met een hulpleger van vrijwilligers dat de kerkelijke staat tegen indringers wilde verdedigen. Thijm stond onkritisch tegenover alles wat Rome verordonneerde. Aan de ene kant dus een volgzame, gezagsgetrouwe katholiek, maar aan de andere kant een kritische wat betreft de handel en wandel van de kerkelijke gezagsdragers, de priesters dus. Je zou Thijm antiklerikaal kunnen noemen. Hij vond de Nederlandse bisschoppen, vooral in intellectueel opzicht, een armoedig stelletje. Hij vond ze vooral inert, ondaadkrachtig, wat betreft de culturele ontwikkeling van het katholieke volksdeel. Hij nam het de clerus, bisschoppen en priesters, kwalijk dat ze aangaande de ontwikkeling van de cultuur alleen maar met verboden kwam en nooit eens met aanmoediging. Voorts was hij vóór het openbaar onderwijs en tegen het bijzonder. Hij vond dat een Nederlands kind, van welk geloof ook, al op jeugdige leeftijd in contact behoorde te komen met wat men andersdenkenden noemde. Alleen op die manier zou er een eenheid in dat volk te scheppen zijn. Overigens - dat tekent toch ook weer het dualisme in de man - alle vier zijn kinderen heeft hij naar katholieke kostscholen gedaan! De drie jongens in Rolduc, bij Kerkrade in Limburg, en zijn dochter in Spa bij de zusters ‘Filles de la Croix.’

Thijm als Groot-Nederlander. Wat stelde dat voor?

‘Thijm betreurde in hoge mate de splitsing in 1830. Zijn vader overigens was zeer krijgshaftig en schreef toen heel martiale gedichten. Dat we ze klop moesten gaan geven in het Zuiden. Thijm betreurde die splitsing vooral op grond van het feit dat die taaleenheid doorbroken was, dat dat gemeenschappelijke gebied waar men één taal sprak in tweeën was gesplitst. En al heel jong, onder andere door kennismaking met David en Snellaert en anderen in Vlaanderen, nam hij het initiatief om taalcongressen te gaan houden. Congressen Nederlandse taal en letterkunde die beurtelings in België en Nederland gehouden werden. Verder is hij één van de inititiatiefnemers geweest van een plan dat voortkwam uit die congressen, namelijk om een woordenboek van de Nederlandse taal samen te stellen. Hij heeft daar langzaam maar zeker afstand van moeten nemen door de veelheid van werk op ander gebied, maar hij heeft nog lange, lange woordenlijsten van catholica aangelegd: katholieke termen en hun betekenis. Die zijn in het archief terug te vinden. Dat is een belangrijke bijdrage van Thijm geweest aan dat woordenboek, dat overigens kortelings pas gereedgekomen is.’

In een eerder interview, zei u me dat Thijm een onbekend tragisch leven heeft gekend. Wat was nou de tragiek van dat bestaan?

‘De tragiek van dat bestaan was dat hij als kind door zijn ouders, die middenstanders waren, als “workaholic” opgevoed werd. Zij spoorden hem en de andere kinderen aan tot voortdurende werkzaamheid. Je moest, vonden die ouders, een knapperdje worden in de wereld, om een woord te gebruiken dat hij zelf nogal eens bezigde. En niet alleen economisch gesproken moesten ze dat worden. De ouders waren ook katholieke idealisten die vonden dat een katholiek gelovige maar eens voor de dag moest komen in de maatschappij. De katholieken waren immers afwezig in het normale openbare leven. Ook daarom moesten ze knapperdjes worden. Er is iets in Thijm van een opgelegde gedrevenheid. Hij komt over als een jonge “Streber” die zich door enorme zelfstudie een menigte van deelonderwerpen eigen maakt tot hij er met gezag over kan spreken. Op zijn twintigste kon hij met gezag spreken over de Nederlandse spelling van zijn tijd, over toneel,

[p. 25]

over architectuur, over het behoud van monumenten, enzovoort. Het tragische is dat hij een bezetene werd van het papier en van de boeken. Daardoor ging hij grote delen van het ervaringsleven, zoals veel mensen dat hebben, missen. Dat zette zich door toen hij eenmaal getrouwd was en een vrouw kreeg die intellectueel gesproken verre zijn mindere was en met wie hij over die enorme

J.A. Albertingk Thijm

veelheid van werk nauwelijks spreken kon. Het wordt nog tragischer als, na tien jaar huwelijk, zijn vrouw zo ziekelijk blijkt dat zij jaarlijks zes maanden moet gaan kuren. In het begin gebeurt dat in Zandvoort aan zee, en later koopt hij voor haar een villaatje in Hilversum. Zo ontstaat wat je tegenwoordig een weekendhuwelijk noemt. Thijm die in Amsterdam een eigen handelszaak heeft en verder al die verplichtingen die zijn schrijverschap hem oplegt, vertrekt op zaterdagmiddag naar zijn vrouw en keert op zondagmiddag naar Amsterdam terug. Hij ziet haar dus eens in de week. Een normaal gezinsleven is hem eigenlijk ontzegd. Het is des te tragischer omdat deze man zelf zo gehecht heeft aan zijn jeugd, omdat het in Amsterdam toen hij kind was zo'n harmonisch gezin was, waar men elkaar inspireerde en waar men alles samen deed: toneelstukjes opvoeren, musiceren, alles gewoon.’

In de catalogus van de Louis Royer-tentoonstelling in Amsterdam schrijft u dat Thijm zijn leven lang hunkerde naar een nabije goede verstaander. Heeft hij die ooit gevonden?

‘Nee, ik geloof dat Thijm die droom van een nabije goede verstaander nooit gerealiseerd heeft mogen zien. Er zijn verschillende momenten in zijn leven waarop hij aan zijn dochter Katharina nogal geheimzinnig schrijft dat hij aan God altijd twee dingen gevraagd heeft, die hem eigenlijk nooit gegeven zijn. Hij noemt die dingen niet. En die twee niet-genoemde dingen, die beginnen een biograaf natuurlijk te intrigeren van jewelste. Welke dingen waren dat nou? Volgens mij is het eerste: geef mij een gezin, net zo gelukkig en harmonisch en kunstzinnig en onderling bevruchtend als ik het in mijn eigen jeugd heb gekend. Het tweede: geef mij een goede verstaander in mijn onmiddellijke nabijheid, een leven lang. Het tragische is dat hem die dingen ontvallen zijn. Drie van de vier kinderen hebben een verslag nagelaten van het sterfbed van hun vader. Ze noteren dat er, als hij sterft, tranen uit zijn ogen op zijn wangen komen te liggen, en, in een beetje poëtisch beeld, zeg ik dan dat dat de tranen van spijt zijn om de twee dingen die hem ontzegd zijn.’