Neerlandia. Jaargang 99

[p. 16]

Kunst
Willem Vermandere of
de verbeelding aan de macht
Guido Logie

Guido Logie, bibliothecaris en publicist, publiceerde vooral op het gebied van cultuur en religie. Werkzaam bij de BRTN

Ongetwijfeld geniet de Westvlaming Willem Vermandere, die op woensdag 26 april in Middelburg de Visserneerlandia-prijs ontvangt, vooral als liedjeszanger grote bekendheid. Maar naast schrijver van liedjes die hij zelf vertolkt, is hij ook actief als tekenaar, schilder en beeldhouwer. ‘Mijn leven is als dat van een boom met één stel wortels, maar twee stammen. Ik ben even graag in de weer met woorden als met vormen en in beide gevallen is het vooral een kwestie van intuïtie’, zei hij daarover in een interview (Het Nieuwsblad, 15.10.1993). Het podium noemt hij ‘zijn maîtresse met wie hij zalige avonturen beleeft’ en de beeldhouwkunst zijn ‘wettige echtgenote’ die hij na de slippertjes weer in de armen sluit. Het hindert hem af en toe wel behoorlijk dat alle aandacht van publiek en media naar de muzikant gaat, en de beeldhouwer zo zelden aan bod komt. Daarom beginnen wij ons verhaal bij de beeldhouwer.

De beeldhouwer

Van kindsbeen af is Vermandere met musiceren en het hanteren van hamer en beitel vertrouwd. De artiest heeft veel aan zijn vader, die wagenmaker was, te danken. In diens atelier leerde hij het kappen in hout. 's Avonds na de dagtaak speelden ze vaak samen klarinet. Aanvankelijk maakte Vermandere sculpturen in hout, maar sinds hij in Steenkerke bij Veurne woont, kapt hij vooral in grote blokken harde steen, onder andere arduin. Zijn beeldhouwwerken zijn meestal massieve, in zichzelf besloten gehelen, gestolde massa's die de aandachtige toeschouwer fascineren, maar hun geheim niet gemakkelijk prijsgeven. Ze lijken nogal eens op een vreemde manier in elkaar verwrongen gestalten of met elkaar vergroeide handen of ledematen, en doen denken aan de grillige vormen van door water en wind verweerde rotsblokken aan Bretonse stranden. Maar ook de fantasiewereld van sprookjes, sagen en mythen is niet veraf. Vermandere houdt niet van veel getheoretiseer over zijn beeldhouwwerk. ‘Nu kan heel de kunstenaarswereld mij gestolen worden met Jan Hoet op kop en de hele boel er achter: hun discussies, hun filosofieën,’ aldus de kunstenaar (Het Nieuwsblad, 25,26.6.1994). Waar het voor hem op aankomt, is: intuïtief beginnen kappen in een groot blok steen en al zwoegend dat beeld onder zijn handen te voorschijn voelen komen dat hem vaag voor de geest stond. De beelden van Vermandere sluiten goed aan bij die van de Duitse expressioniste Käthe Kollwitz. Zij verloor in de Eerste Wereldoorlog haar zoon aan het IJzerfront. Haar aangrijpende beeldengroep ‘Het treurende ouderpaar’ op het Duitse militaire kerkhof van Vladslo is zeer bekend. De beeldengroep van drie ‘ontheemde menswezens’ die Vermandere in 1994 voor het ‘Fransmansmuseum’ van de gemeente Koekelare maakte en waarmee hij de generaties van Westvlaamse seizoenarbeiders (‘tjoolders’ in de taal van Vermandere) in Noord-Frankrijk wou eren, geeft op eenzelfde ontroerende wijze gestalte aan onuitspreekbaar mensenleed.

De liedjeszanger

Het begon met de liedjeszanger Vermandere aan het einde van de jaren zestig. Hij maakte kennis met de eenvoudige volkse gedichten die pater Joris Declercq alias Djoos Utendoale schreef in het dialect van ‘an de schreve’, dit is de grens van

[p. 17]

de Westhoek met Frans-Vlaanderen. Voordrachtkunstenaar Gerard Vermeersch trok toen met onder andere die teksten de boer op. Vermandere zag er muziek in - ze bezaten inderdaad een grote klankrijkdom - en spoedig reisde hij van parochiezaal tot parochiezaal om ze te zingen. Hij kende vrijwel meteen groot succes. Wellicht het meest bekende lied uit die begintijd, dat Vermandere nu nog wel eens zingt, heet ‘Mijn mensch'n van te lande’ (= Mijn mensen van het platteland). Joris Declercq verheerlijkte in zijn

Willem Vermandere tussen eigen werk. Foto: Michel Vanneuville

poëtische teksten de mensen van en het leven in de Westhoek. Hij was het ook die in 1955 tezamen met zijn dorpsgenoot en vriend Flor Barbry het ‘Volkstoneel voor Frans-Vlaanderen’ oprichtte. Vervolgens begon Vermandere zelf liedjes te schrijven, en ook daar oogstte hij succes mee. Vandaag de dag, vijfentwintig jaar later, gaat hij er nog onverdroten mee door. Hij is niet langer meer de eenzame troubadour die, gewapend met een gitaar, op het podium staat. Hij treedt nu op met twee of meer muzikanten.

Vermandere is als het ware vergroeid met de provincie West-Vlaanderen. Zijn ‘roots’ liggen in Lauwe bij Kortrijk, maar hij leeft en werkt al enkele decennia in de regio Veurne-Ambacht. In alles wat hij als artiest verwezenlijkt, speelt de bewogen geschiedenis van zijn geboortegrond een voorname rol. In vele liedjes klaagt hij de waanzin van de oorlog aan. West-Vlaanderen was het slag(cht)veld van de Eerste Wereldoorlog en vandaag de dag, méér dan zeventig jaar na dato, eist deze nog steeds slachtoffers wanneer toevallig munitie opgegraven wordt, die tot ontploffing komt. Vaak evoceert hij de schoonheid van het

[p. 18]

landschap waar de sporen



van barbaars geweld bijzonder talrijk zijn. Of hij brengt met enkele rake anekdotes allerhande marginale dorpsfiguren weer tot leven: Pierre de Beeste, la Belle Rosselle, 't Kleen Ventje van Elverdinge... Deze laatste was op dat boerendorp bij iedereen bekend als ‘Georges van het oudemannenhuis’. Hij koesterde zich vaak uren in de zon op de trappen van het bejaardentehuis aan de drukke weg van Ieper naar de kust. Daar heeft Vermandere, voorbijrijdend met de wagen, hem vaak zien zitten. Het bejaardentehuis is nu gesloopt maar aan de overkant van de weg zit het ‘kleen ventje’ nu door een collega-beeldhouwer vereeuwigd in steen. Maar zonder het lied van Vermandere was het beeld er vermoedelijk nooit gekomen.

Tot het repertoire van Vermandere behoren eveneens liefdesliedjes, wiegeliedjes en humoristische balladen. Sommige nummers zijn louter een grappig spel met woorden. Hanteerde Vermandere in zijn begintijd het dialect van de Westhoek, de volgende jaren voltrok zich geleidelijk een evolutie. Zijn taal werd het ‘Vermanders’: een mengeling van Westvlaams en algemeen Nederlands, nauw verwant aan het ‘Streuveliaans’. Wellicht is dit particularistisch taalgebruik een ernstige hinderpaal voor een echte doorbraak buiten de grenzen van Vlaanderen. Het zal de kunstenaar een zorg wezen. Anderzijds kan niet ontkend worden dat Vermandere heel creatief met taal omspringt en grote aandacht heeft voor de klankrijkdom van de woorden. Ongetwijfeld komt er een moment dat het ‘Vermanders’ het onderwerp van een proefschrift door een of ander taalkundige uitmaakt.

Eigenzinnig dorpsfilosoof

Vermandere kan misschien nog het best als een dorpsfilosoof getypeerd worden, maar dan een met groot talent. Iemand die zijn vragen en twijfels, zijn angst en protest in simpele verhalen vertolkt. Intuïtief en kritisch zoekt hij zijn weg, wars van alle opdringerige voorschriften van modes en trends. De ontroering is een grotere drijfveer dan de verontwaardiging. ‘Een mens leeft niet van brood alleen, een mens leeft van verbeelding’, aldus de kunstenaar (Het Wekelijks Nieuws, 25.12.'92). Ondanks alles liep het in 1993 even mis. Op de viering van 11 juli (= Vlaanderens nationale feestdag) op de Brusselse Grote Markt zong Vermandere zijn ‘Bange blanke man’, een zacht protestlied tegen discriminatie van migranten. Extremisten schopten keet. Ze gooiden stoelen naar het podium, maakten een hels kabaal en probeerden Vermandere het zingen te beletten. Een deel van de bevolking beschouwde Vermandere als de Vlaamse bard bij uitstek die zong over eigen volk en eigen heimat. Door een lied te zingen waarin hij het opnam voor de migranten werd hij voor die mensen een verrader van de (volks)eigen zaak, een rooie rakker die nu de mode volgde om er financieel beter van te worden. Hij haalde zich behoorlijk de gramschap van extreem-rechts over het hoofd.

Vermandere hierover: ‘Ik heb wel respect voor de Vlaamse Leeuw als symbool, maar het lied op zich is een draak. Daarom ben ik nog geen slechte Vlaming. Integendeel, ik zou zelfs een decoratie mogen krijgen. Want als ik in Nederland

[p. 19]

ga zingen, ben ik wel een beetje flamingant, en verdedig ik onze taal. Ik bots er vaak op onbegrip en complete onwetendheid over de Vlaamse kwestie. Maar in Vlaanderen zelf ben ik kritisch voor het nationalisme, ja. De romantiek van de Vlaamse beweging is gevaarlijk: dat verheerlijken van het verleden, dat gejank over onze eeuwenlange onderdrukking, zo van “wij zijn toch de besten”. Hoe weinig is er nodig om die romantiek te doen ontploffen? Waarom voelt extreem-rechts zich daar zo goed bij?’ (Het Volk, 10-11.7.'93). Tussen de liederen ‘Nee'w we goan nus Vlams nie laot'n’ (= Nee, we gaan ons Vlaams niet laten) en ‘Bange blanke man’ ligt een afstand van ongeveer vijfentwintig jaar en een wereld van verschil. De kunstenaar heeft de grote zekerheden en waarheden die hem in zijn jeugd bijgebracht werden en waarvoor hij ooit in een klooster trad, achter zich gelaten. Relativeringszin, twijfel, tolerantie zijn in de plaats gekomen. Zijn zachte, meestal humoristische protest geldt juist alles wat de mensen op politiek, religieus en cultureel vlak als absoluut en definitief voorgehouden wordt. Hij maakt daarbij geen onderscheid tussen linkse of rechtse predikers. ‘Creatief zijn, dat is de onzekerheid binnenlaten in je leven,’ aldus Vermandere (Het Wekelijks Nieuws, 25.12.'92). Of nog: ‘Beschaving, dat is voortdurend correcties aanbrengen aan het primitieve oerinstinct.’ (Het Volk, 10-11.7.1993). Al heeft Vermandere dan al vele jaren zijn paterspij aan de wilgen gehangen, de predikant in hem is nog springlevend. Hij blijft ‘zijn herderlijk woord tot de dolende menigte richten’...

Willem Vermandere Visserneerlandiaprijs

Op 26 april krijgt Willem Vermandere de ANV-Visserneerlandiaprijs voor persoonlijke verdienste uitgereikt. De prijs wordt hem toegekend voor zijn bijdrage aan een harmonieuze samenleving door zich duidelijk te keren tegen racisme en vreemdelingenhaat en zijn inzet tot een volwassen culturele Noord-Zuid integratie.

De prijsuitreiking zal plaatsvinden in de Burgerzaal van het Stadhuis te Middelburg op woensdag 26 april 1995. Aanvang is 15.30 uur. Aansluitend wordt een receptie aangeboden door het gemeentebestuur van Middelburg om ongeveer 17.00 uur. Iedereen is hierbij van harte welkom.