Neerlandia. Jaargang 99

[p. 4]

Politiek & Mentaliteit
Is Nederland anti-Duits?
Friso Wielenga

Friso Wielenga is hoofddocent Politieke Geschiedenis aan de Universiteit van Utrecht en bijzonder hoogleraar Duitslandstudies aan de Rijksuniversiteit Groningen. Dit artikel is een bewerking van eerder in De Volkskrant, Het Parool en Voorlopig verschenen bijdragen. Begin mei verschijnt onder redactie van Bernd Müller en Friso Wielenga ‘Kannitverstan? Deutschlandbilder aus den Niederlanden’, Agenda Verlag Münster

Onder de titel Frau Antje in de overgang verscheen begin 1991 in Der Spiegel een bijtend artikel over Nederland. Alle clichés over het anti-Duitse Nederland waren erin terug te vinden: Duitsers zouden in Nederland onvriendelijk worden bejegend, in kroegen op een droogje worden gezet en hun auto's zouden met hakenkruizen worden bekrast. Nederland, aldus Spiegel-redacteur Erich Wiedemann, lijdt aan diepe moffenhaat. Een typisch staaltje van Spiegel-journalistiek, van vermenging van waarheid en onwaarheid, van constateringen en insinuaties? Of had Der Spiegel ook een beetje gelijk en zijn in Nederland inderdaad 50 jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog nog vele ressentimenten jegens Duitsland waarneembaar?

Laten we de actualiteit van het herdenkingsjaar 1995 vooralsnog buiten beschouwing en kijken we eerst terug naar de meningsvorming in de Nederlandse pers over het rechts-radicale geweld van Duitse jongeren tegen asielzoekers en andere buitenlanders van de afgelopen jaren. Het lag voor de hand dat bij een aantal Nederlanders de televisiebeelden over deze aanslagen associaties opriepen met racistische gewelddaden uit de jaren dertig en veertig. In Duitsland zelf was dat overigens niet anders. En het viel evenmin te ontkennen dat in augustus 1992, nadat jongeren in Rostock dagen achtereen hun agressie de vrije loop hadden gelaten, sommigen in Nederland daarover praatten in termen van ‘Kristallnacht 1992’. Opnieuw, in Duitsland was dat ook zo.

Desondanks valt op dat de berichtgeving in de Nederlandse media over de genoemde problemen opvallend vrij was van simplistische historische parallellen. Rechtsradicalisme, aldus de algemene teneur, is een betreurenswaardig verschijnsel dat helaas in alle West-Europese landen bestaat, geen enkel land uitgezonderd. En hoewel de problemen op dit gebied zich in Duitsland verder hadden toegespitst dan elders, was bij alle afschuw en afkeuring eerder sprake van het zoeken naar verklaringen dan van het instrumentaliseren van de geschiedenis. Waren in de jaren zestig in de berichtgeving over de opkomst van de rechts-extremistische NDP nog veel directe verwijzingen naar de ondergang van Weimar en het nazi-verleden aan te treffen, de zeer veel gewelddadiger situatie van enkele jaren geleden gaf serieuze commentatoren geen aanleiding tot dergelijke vergelijkingen. ‘In Duitsland is al eens een experiment met de democratie mislukt,’ schreef in 1966 het dagblad Trouw. In september 1992 schreef NRC-Handelsblad dat er voor vergelijkingen met de late Weimar-tijd geen enkele reden bestaat. De vergelijking tussen de republiek van Weimar en die van Bonn, die tot in de jaren zestig/zeventig nog herhaaldelijk werd gemaakt, werd hooguit nog uit de kast gehaald om er op te wijzen dat de eerste en de tweede Duitse democratie juist niet met elkaar vergeleken kunnen worden.

Dit sloot kritiek en bezorgdheid vanzelfsprekend niet uit, maar anti-Duitse sentimenten kwamen in de berichtgeving over het rechtsradicale geweld van de afgelopen jaren in de Nederlandse media weinig tot uiting. Kijkt men naar de Duitslandbeelden in de Nederlandse pers, dan is het met het ‘anti-Duitse’ Nederland lang niet zo dramatisch gesteld als vaak wordt beweerd.

Conclusies voor de bredere publieke opinie jegens Duitsland mogen hieruit vanzelfsprekend niet ge-

[p. 5]

trokken worden. Toch rijst ook voor de publieke opinie de vraag of de term ‘anti-Duits’ wel op zijn plaats is. In 1989 onderzocht het ‘Allensbacher Institut für Demoskopie’ het Duitslandbeeld in Zweden, Nederland, Frankrijk, Spanje, Groot-Brittannië en Italië. Op de vraag ‘Wanneer u uw persoonlijke mening buiten beschouwing laat, gelooft u dan dat de meeste mensen in uw land Duitsers mogen of niet?’ koos in Nederland 54% voor het laatste en daarmee scoorden de Nederlandse ondervraagden het hoogste. Nederland heeft met andere woorden van zichzelf het beeld dat het de Duitsers niet mag. Gevraagd naar hun eigen mening over de Duitsers zag het beeld er echter geheel anders uit. Opnieuw stonden de Nederlanders in vergelijking met de anderen bovenaan: nu antwoordde 56% van de ondervraagden dat ze de Duitsers mochten. Een zeker opmerkelijk resultaat, dat aanleiding geeft het beeld van het ‘anti-Duitse’ Nederland op voorhand enigszins te relativeren.

Maar wat hebben de Nederlanders dan toch met Duitsland? Is met de doorgaans nuchtere meningsvorming in de Nederlandse media en een opmerkelijk enquête-resultaat alles gezegd? Zit er in de Nederlandse populaire beelden, in de clichés, niet vaak juist anti-Duits venijn? Meer venijn in ieder geval dan in de stereotiepe beeldvorming over Belgen, Fransen of Britten. Wanneer men op zoek is naar bevestiging van het anti-Duitse Nederland hoopt zich bij oppervlakkige waarneming zeker veel bewijsmateriaal op. Het valt ook niet te ontkennen dat Duitsers door sommige Nederlanders met een heel apart gevoel voor humor bejegend worden. Evenmin dat er betreurenswaardige incidenten plaatsvinden wanneer Nederlanders vijftig jaar na dato menen alsnog in het verzet te moeten gaan. Het is echter te simpel daaruit af te leiden dat Nederland ‘anti-Duits’ zou zijn, laat staan dat van ‘moffenhaat’ sprake zou zijn. Zoekt men naar een samenvattende typering van de vele Nederlandse Duitslandbeelden, dan is het juister om te spreken in termen van ‘ambivalentie’, ‘gevoeligheid’ en een ‘lage pijndrempel’.

De tegenstelling klein-groot, het zware politieke gewicht van Duitsland in Europa, de Nederlandse afhankelijkheid op economisch gebied, op zoveel terreinen voelt Nederland zich de mindere van de grote buur, waarbij steeds de eigen identiteit en zelfstandigheid in het geding lijken te zijn. En wat ligt dan meer voor de hand om juist distantie te zoeken tot diegenen waarvan die afhankelijkheid wordt gevoeld en waarmee men door zoveel draden verbonden is? Tegen deze achtergrond is ook alle ophef die Nederlands-Duitse voetbalwedstrijden steeds weer oproepen niet zo dramatisch, laat staan een bewijs voor Nederlandse moffenhaat. Op de grasmat is het elf tegen elf en Nederland is dan even bevrijd van zijn calimerocomplex.

Deze relativeringen vormen vanzelfsprekend geen oproep tot cultiveringen van de Nederlandse gevoeligheid ten opzichte van Duitsland of een vrijbrief voor internationale botheid. Waar het om gaat is dat wrijvingen of oprispingen er ook bijhoren tussen buren als Nederland en Duitsland en dat het steeds maar weer luiden van de noodklok niets bijdraagt tot inzicht in de achtergronden van die voorgeprogrammeerde spanning. Inzicht daarin zou kunnen leiden tot meer nuchterheid aan beide zijden van de grens en tot een constructiever omgang met wrijvingen die weliswaar vaak vervelend maar zelden ernstig zijn.

Zo bezien is in de Nederlands-Duitse verhouding een zekere mate van spanning voorgeprogrammeerd, waarbij onder invloed van bepaalde gebeurtenissen latente gevoeligheden worden gemobiliseerd die tot erupties kunnen leiden. Dat daarbij ook negatieve clichés naar boven komen, mag men betreuren, maar is in werkelijkheid veel minder tragisch dan vaak wordt aangenomen.

Op een ander punt dienen Nederlanders echter serieus bij zichzelf te rade te gaan en hier komt de actualiteit van het herdenkingsjaar in beeld. Nog steeds hebben velen in Nederland de neiging om het verzet van 1940-1945 op te kloppen tot proporties die weinig van doen hebben met de historische realiteit. Slechts weinigen willen beseffen dat de jodendeportaties uit Nederland

[p. 6]

verhoudingsgewijs ‘soepel’ verliepen en dat het aantal Nederlanders dat zich vrijwillig voor de SS meldde relatief zeer groot was. Nog steeds domineren in de nationale cultivering van de bezettingstijd de begrippen ‘goed’ en ‘fout’ en wil in het historische bewustzijn nog maar niet doordringen dat de overgrote meerderheid van de bevolking ‘zwart’ noch ‘wit’, maar vooral ‘grijs’ was.

Wanneer in de Nederlandse Duitslandbeelden associaties met de Tweede Wereldoorlog opduiken, speelt de historische vertekening zeker een kwalijke rol. Het eigen straatje wordt schoongeveegd en al het vuil wordt over de oostgrens geschoven. Wellicht kan Nederland, dat zo graag de wijsvinger heft en zo makkelijk ‘woedend’ wordt wanneer zich elders bedenkelijke ontwikkelingen voordoen, hier eens een voorbeeld aan Duitsland nemen. Geen land ter wereld heeft zich zo intensief met de donkere zijden van zijn verleden beziggehouden als het na-oorlogse West-Duitsland. Vertaald naar de Nederlandse situatie betekent dat: afscheid nemen van de mythevorming over het heldhaftige Nederland tussen 1940 en 1945. Het zou wel eens bevrijdend kunnen werken, ook voor de Nederlands-Duitse relatie.