Neerlandia. Jaargang 99

[p. 32]

Regio
Zuid-Nederland
Proeftuin voor een nieuwe toenadering tussen Noord en Zuid
Wim van Heugten

Dr. W.F.W.M. van Heugten, redactielid, is bestuurslid van ANV Gelderland

Vijf jaar geleden voltrok zich een radicale omwenteling in de toenmalige DDR. Onder de titel ‘Chronik der Wende’ besteedde de Duitse televisie er in de afgelopen maanden aandacht aan. In dagelijkse korte uitzendingen werden de gebeurtenissen van die dag precies vijf jaar geleden aan de hand van fragmenten van televisiereportages en persoonlijke herinneringen gedocumenteerd.

Wie deze uitzendingen met enige regelmaat heeft gevolgd, heeft het gehele veranderingsproces zien voltrekken dat uiteindelijk culmineerde in de ‘Wiedervereinigung’ en de indrukwekkende manifestatie voor de voormalige Rijksdag te Berlijn in de nacht van 2 op 3 oktober 1990.

Wat het meest opvalt, is de starheid waarmee het merendeel van de actief betrokkenen en woordvoerders tijdens de vele demonstratieve bijeenkomsten en ‘Kundgebungen’ aan de toenmalige staatkundige verhoudingen vasthielden. Pas in een laat stadium en dan nog van buiten, zijn de ideeën van ‘Wiedervereinigung’ in de discussies als het ware binnengeslopen. Zelfs ná de val van de Muur - met de mijnenvelden en wachttorens toch het meest duidelijke symbool van het kunstmatig karakter van de Oostduitse socialistisch staat - overheerste in de discussie het beeld van twee Duitse staten. Dat de Oostduitse machthebbers en de direct bij de DDR-staat betrokkenen dit beeld in stand hielden en daar zelfs niet buiten konden, is niet verwonderlijk. Wèl dat zelfs vooraanstaande Westduitse journalisten en politici als Willy Brandt, dit beeld aanvankelijk ook niet konden loslaten terwijl onafhankelijke buitenlandse waarnemers al jaren tevoren het toekomstig failliet van de DDR voorzagen.

De gebeurtenissen van vijf jaar geleden in Duitsland zijn daarmee tekenend voor de moeite die het overgrote deel van de bevolking en hun leiding heeft, het beeld van bestaande staten en staatkundige verhoudingen los te laten. En daarmee een feitelijke belemmering vormen om aan onrealistische en in feite reeds lang ongewenste verhoudingen, een einde te maken.

Zuid-Nederland en de naweeën van de Scheiding

Waarom deze lange inleiding en wat hebben de gebeurtenissen in Duitsland met de verhouding Vlaanderen-Nederland te maken? Ofschoon de Vlaams-Nederlandse verhouding, waaraan een historische ontwikkeling van enkele eeuwen is voorafgegaan, niet te vergelijken is met de Duits-Duitse verhoudingen na de Tweede Wereldoorlog, zijn de gebeurtenissen in Duitsland illustratief voor de overheersende rol van het staatsdenken, het denken in termen van soevereine staten, bij alles wat de grensoverschrijdende samenwerking betreft. Verontrustender is echter de korte incubatieperiode die het staatsdenken nodig heeft om bijna onuitroeibaar te zijn. Binnen een halve eeuw al is een nieuwe staat vast in het denken van de mensen verankerd en gelden de aanhangers van de ‘Wiedervereinigung’ als fantasten, zelfs voor personen die nog in een andere staatsverband zijn opgegroeid.

Zuid-Nederland tussen Noord en Zuid

Als geen ander gebied in de historische Nederlanden is het huidige Zuid-Nederland getroffen door de Scheiding. Want dat de Verenigde Nederlanden scheurden, eerst bij de Opstand tegen Spanje (1568-1648) en daarna in 1830, is niet beslissend geweest voor bijvoorbeeld Friesland, Groningen of Utrecht. De economische en culturele positie van die gewesten veranderde er niet of weinig

[p. 33]

door. Wel die van het noordelijke deel van het hertogdom Brabant en in mindere mate die van het Gelderse Opperkwartier, het huidige Nederlandse Noord-Limburg. Alhoewel het beeld van de verenigde Nederlanden tot aan de Franse tijd levend bleef, zoals op de recente tentoonstelling Eenheid op papier te Leuven duidelijk is geworden, en de centrale ligging van Zuid-Nederland in het Verenigd Koninkrijk tussen 1815 en 1830 een belofte inhield voor een samenbrengende rol, hebben de gebeurtenissen van 1830 tot een andere ontwikkeling geleid. In een langzaam proces van ‘neerlandificatie’ is Zuid-Nederland qua nationale reflex een deel van Nederland geworden. Zeker na de voltooiing van de katholieke emancipatie in de periode na de Tweede Wereldoorlog, heeft dit proces zich sterk doorgezet. Enkele decennia geleden nog kon men spreken van de grote rivieren als grens tussen Noord en Zuid, thans vormt de ‘te onzaliger ure’ getrokken staatsgrens ook in het denken van de Zuid-Nederlanders een nauwelijks te overwinnen grens. In de huidige grensoverschrijdende samenwerking en in de in dit kader georganiseerde bijeenkomsten, ontmoeten Zuid-Nederlanders en Vlamingen elkaar niet meer als Brabanders of Limburgers maar als Nederlanders (Hollanders) en Vlamingen (Belgen).

Nieuwe verhoudingen met Vlaanderen

In de afgelopen jaren hebben zich echter nieuwe ontwikkelingen voltrokken die van directe invloed op de contacten zijn. Het wegvallen van de Europese binnengrenzen heeft een proces van regionalisering op gang gebracht die voor Zuid-Nederland in de nabije toekomst ongekende economische mogelijkheden biedt. De in de vorige eeuw nog ongunstige positie van niemandsland tussen Noord en Zuid blijkt nu de meest gunstige tussen de Rotterdamse en Antwerpse havens en het Ruhrgebied.

Belangrijker echter is het ontstaan van een federaal België met grote zelfstandigheid voor Vlaanderen. De eerste positieve gevolgen zijn al merkbaar in de vorm van de ondertekening van de Waterverdragen. Hoe belangrijk deze ontwikkelingen voor Zuid-Nederland ook zijn, deze nieuwe Vlaams-Nederlandse as Brussel-Den Haag doorbreekt echter maar in één richting de bestaande structuren: Vlaanderen kan nu zonder België internationale verdragen sluiten en zich als zelfstandige staat profileren. Zuid-Nederland is voor zijn officiële contacten met het nieuwe Vlaanderen nog steeds aangewezen op ‘Den Haag’. Het is maar zéér de vraag of de Zuid-Nederlandse belangen niet ondergeschikt gemaakt worden aan de als nationaal-Nederlands beschouwde belangen van de Randstad. De manier waarop de noodzaak van een Betuwelijn werd gepropageerd door ‘Den Haag’, doet het

De inhuldiging van Leopold I als koning van België op het Koningsplein te Brussel op 21 juli 1831. Detail van een schilderij van F. de Braekeleer, 1856.

[p. 34]

ergste vrezen. Ook de manier waarop in het verleden de plannen voor de ontwikkeling van het BENELUX-middengebied of voor het Postel-kanaal door het Noorden werden getorpedeerd, zijn niet hoopgevend. Nog steeds lijken de belangen van Zuid-Nederland, dat met meer dan 3 miljoen inwoners direct na de Randstad het meest geïndustrialiseerde gebied in Nederland is - in de jaren zeventig droeg de provincie Noord-Brabant zelfs meer bij aan het BNP dan Zuid-Holland - in Den Haag een lagere prioriteit te hebben.

In Zuid-Nederland wordt dan ook al geruime tijd de behoefte gevoeld tot een intensivering van de grensoverschrijdende contacten met Vlaanderen, rechtstreeks en buiten ‘Den Haag’ om. En worden stappen gezet om deze te realiseren. Een remmende factor daarbij speelt echter het vastgeroeste staatsdenken. Zelfs de meest fervente Zuidnederlandse voorstanders van samenwerking met Vlaanderen blijken Vlamingen nog steeds als buitenlanders te beschouwen. En omgekeerd beschouwen veel Vlamingen Zuid-Nederland als buitenland. Met alle gemiste kansen van dien.

Wil men daadwerkelijk tot een andere benadering komen, dan is in de eerste plaats een ander beeld over de positie van Zuid-Nederland ten opzichte van Vlaanderen noodzakelijk. Niet wat Vlaanderen en Nederland scheidt moet overheersend zijn, maar wat gemeenschappelijk is.

Geschiedenis van vóór de Scheiding krijgt nauwelijks aandacht

De ervaring met 40 jaar grensoverschrijdende Oostnederlandse samenwerking met Duitsland leert dat de eerste contacten over de grens heen gelegd werden op basis van de gemeenschappelijke geschiedenis en cultuurgeschiedenis. Dit heeft wederzijds respect gekweekt en saamhorigheidsgevoel. Pas op deze vertrouwensbasis is een verdere economische en politieke samenwerking gegroeid.

Opvallend voor Zuid-Nederland is dat zich daar het omgekeerde proces lijkt te voltrekken. De belangstelling voor de gemeenschappelijke historische en culturele wortels lijkt vanaf het begin van deze eeuw af te nemen. De Brabantse en

Jan van Speyk steekt, tijdens de gevechten tussen Nederland en Belgische opstandelingen, de lont in het kruit: ‘Dan maar liever de lucht in!’, met schip en al.

Limburgse intellectuelen voelden zich vóór de Tweede Wereldoorlog sterker tot Vlaanderen aangetrokken dan tot Holland; sedert de jaren vijftig is dit omgekeerd. In toenemende mate identificeren zich bijvoorbeeld Zuidnederlandse literatoren met de door de Randstad overheerste Nederlandse letterkunde en zetten zich zelfs af tegen Vlaanderen. Ook is het niet meer vanzelfsprekend dat jonge kunstenaars uit Noord-Brabant en Limburg de academies van Antwerpen, Gent of Brussel bezoeken. Enzovoorts.

Maar ook vanuit de wereld van de geschiedenis en de kunsthistorie komen weinig bemoedigende berichten. Zo is de min of meer officiële geschiedbeoefening in Noord-Brabant in de laatste decennia bijna uitsluitend gericht op de periode na 1800. Daarmee wordt het beeld van de bestaande staatkundige toestand, van Noord-Brabant als grensprovincie bevestigd. Zouden de historici zich echter even intensief bezighouden met bijvoorbeeld de bloeiperiode van het hertogdom Brabant in de 15e en 16e eeuw, dan zou het beeld van Noord-Brabant anders worden en daarmee een bijdrage leveren om het staatsdenken te doorbreken. Helaas, dit gebeurt niet.

Deze indruk geldt ook voor de gemeenschappelijke cultuurhistorie in het algemeen. De in 1994 opgerichte leerstoel Brabantse Cultuur

[p. 35]

aan de Katholieke Universiteit Brabant te Tilburg richt zich ook weer uitsluitend op Noord-Brabant als Nederlandse grensprovincie. In de kunsthistorie blijkt Zuid-Nederland eveneens niemandsland tussen Noord en Zuid. In veel tentoonstellingen die de laatste jaren over met name de oudere kunst werden gehouden, is de aanwezigheid van de staatsgrenzen voelbaar. Zoals Dr. Blankert in een tweetal artikelen in NRC-Handelsblad van maart 1994 aantoonde, blijken de inrichters nog steeds de huidige staatkundige verhoudingen op de middeleeuwse en 16e eeuwse kunst te projecteren. Ook in Vlaanderen overheerst deze tendens. Als recent voorbeeld daarvan geldt de tentoonstelling Gotische Beeldhouwkunst in de bourgondische Nederlanden, in de herfst van 1994 te Gent gehouden. Daar schitterden Noord-Brabant, het Land van Kleef en Utrecht door afwezigheid. Het zijn gebieden die óf zelf deel uitmaakten van de Bourgondische Nederlanden óf in ieder geval onder zeer sterke invloed stonden.

Beeldvorming op basis van oudere geschiedenis

Wie de cultuurgeschiedenis van de Nederlanden in zijn totaliteit tracht te overzien, krijgt een beeld van een turbulent en dynamisch patroon van stromen en tegenstromen. In bepaalde tijdvakken blijken deze stromen zeer krachtig op te wellen en reiken ze, breed uitwaaierend, tot ver buiten de Lage Landen. In andere tijdvakken zijn deze stromen zwakker en reiken niet verder dan de naburige gewesten. De procesparameters van dit stromingspatroon zijn van velerlei aard: ze zijn van dynastieke, puur-economische, militairstrategische of religieuze aard.

Zeker voor de nabije toekomst, nu de staatsgrenzen wegvallen en nieuwe verbanden gezocht worden, is het van belang te weten hoe deze processen verliepen en hoe de samenhang met andere landstreken was. Het alleen maar bezig zijn met de historische ontwikkeling binnen één staatsverband, verabsoluteert die staatkundige constellatie als de enig mogelijke. Zeker het brede publiek ervaart dit als een bevestiging van de nationale reflex. Vroegere constellaties die, zoals in het geval van Noord-Brabant even lang stand hebben gehouden als de huidige aanhechting bij Nederland, blijven ten onrechte onbelicht. Kan in een brede laag van de bevolking een historisch en cultureel bewustzijn gewekt worden, dan zal men het huidige staatsverband als iets relatiefs ervaren en gemakkelijker andere wegen zoeken.

Historisch en kunsthistorisch onderzoek over de grenzen heen kan dus bijdragen om de invloed van de staatsgrenzen in de hoofden van de mensen te elimineren. Officiële Vlaams-Nederlandse historische onderzoeksprogramma's gericht op de verschillende cultuurlandschappen en hun economische elementen van vóór de Scheiding, kunnen dan ook bijdragen aan het ontwikkelen van nieuwe visies en ideeën waarmee niet alleen Europa maar ook de aloude Nederlanden in de toekomst gediend zijn. Zuid-Nederland met zijn historische en culturele verwevenheid met zowel Noord als Zuid, is daarvoor de ideale proeftuin.

Nieuwe jaartelling!

Vanaf 17 januari 1995 geldt tussen Nederland en Vlaanderen een nieuwe jaartelling, aldus de Vlaamse minister-president Luc van den Brande bij de ondertekening van de gemeenschappelijke verklaring over Nederlandse-Vlaamse samenwerking. Op die datum begint een nieuw tijdperk. Vlaanderen heeft in het federale België zelfstandige bevoegdheden gekregen, onder andere het recht om met het buitenland verdragen te sluiten. Dit gebeurde volop tijdens een feestelijke bijeenkomst in Antwerpen, waar de zogenaamde waterverdragen - over de Westerschelde en de Maas - en het Verdrag inzake de samenwerking op het gebied van Cultuur, Onderwijs, Wetenschappen en Welzijn werden getekend. Naast de verschillende Vlaamse en Nederlandse vakministers waren ook de beide eerste ministers, Kok en Van den Brande aanwezig. Beiden benadrukten het nieuwe begin van nauwe samenwerking gebaseerd op goed nabuurschap en zelfs uitmondend in integratie, zoals voortbouwend op het GENT-akkoord, leidend tot één onderzoeks- en onderwijsmarkt voor het gehele Europese Nederlandse taalgebied.