Neerlandia. Jaargang 99

[p. 28]

Literatuur
De periferie van de Randstad
De positie van de Vlaamse literatuur in Nederland
Marcel Janssens

Prof. dr. M. Janssens doceert Nederlandse Letterkunde en Literatuurwetenschap aan de Katholieke Universiteit Leuven.

Op 1 november 1994 werd door de uitgeverij Davidsfonds (Clauwaert Leuven) op de Antwerpse boekenbeurs een colloquium georganiseerd rond de bekendheid van de Vlaamse dichter Anton van Wilderode in Nederland (zie ook Dubbelportret). Ook Benno Barnard, die Anton van Wilderode ooit in een geruchtmakend artikel ‘De Vlaamse Vergillius’ noemde, nam deel aan het gesprek. Hij mag dan in Vlaanderen al ‘een instituut’ zijn, zoals de Nederlandse critici met ongeveinsde verwondering beduusd constateren, Van Wilderode raakt boven de rivieren geen grond. In Vlaanderen is de priester-dichter (een van de laatste vertegenwoordigers van een bedenkelijk zwartgerokt conservatisme, om met Barnards termen te spreken) een van de meest verkochte, gelezen, gevierde en bekroonde literatoren, maar in Nederland,...nee.

In Neerlandia 1994-5 lees ik een artikel van Victor Schiferli onder de titel Vlaamse literatuur in de jaren negentig. De moeite waard: ‘Nog steeds is het zo dat een Vlaming die iets wil betekenen in de literaire wereld zijn toevlucht moet nemen tot een uitgeverij in Nederland’ (blz 183). Van Wilderode zit nu eenmaal honkvast in Vlaamse uitgevershuizen; op de Grachtengordel is nog niets van hem verschenen. Zou dat één van de belangrijkste redenen zijn van zijn ondermaatse bekendheid in Nederland? Het feit dat hij priester-dichter is, de oude waarden van de traditie niet schuwt en een classisistisch aandoend, zij het zeer zangerig vers schrijft, gehoorzamend aan een geijkte prosodie, zit er zeker ook voor heel wat tussen. Maar kunnen we niet een eindje meelopen met de uitspraak van Schiferli?

Naar aanleiding van het gesprek op de Boekenbeurs verzamelde ik een aantal gegevens over de relaties tussen de Randstad en de Vlaamse periferie in het uitgeversbedrijf en in de literaire systemen zonder meer, waar ik hier kort verslag over uit zal brengen. Ik geef ze ter overweging aan al wie dat ‘algemeen Nederlands verbond’ van de literatuur in de Lage Landen genegen is.

Reputatievorming

Onlangs verschenen in Nederland twee studies van twee Tilburgse onderzoeksters die de mechanismen van de reputatievorming in de literaire kritiek beschreven: de ene handelde over de reputatieopbouw van Menno ter Braak (door Nel van Dijk), de andere over hedendaagse waardeoordelen van critici over de lopende produktie (door Susanne Janssen). Uit beide studies, die sterk beïnvloed zijn door de inzichten van de Franse socioloog Pierre Bourdieu over machtsmechanismen in het ‘literaire veld’, blijkt duidelijk, dat waardeoordelen en reputatievorming op de eerste plaats afhangen van prestige, gezag en macht. De criticus speelt een sleutelrol in een dynamisch proces, waarin waardeoordelen en canonvorming verbonden blijken te zijn met institutionele factoren, evenals met literatuuropvattingen, waar dan ideologische a priori's mee verbonden kunnen zijn. Critici blijken hun oordelen te orkestreren of op elkaar af te stemmen; achter die orkestratie staat de macht van instituten.

In het onderzoek van 25 jaar literaire kritiek in Nederland kunnen we lezen, dat het overgrote deel van de belangstelling der boekenbijlagen maar uitgaat naar een paar boeken, en dat ongeveer de helft van alle recensies slechts tien procent van de gerecenseerde titels bestrijkt. Zo ontstaan literaire reputaties in de pers of, breder, in de media. Een enigszins evenwichtige spreiding van de aandacht over het gehele titelaanbod blijkt een utopische verwachting te zijn.

[p. 29]

Een debutant bijvoorbeeld, van wie de eersteling uitkomt bij een klein bedrijfje als De Fontein in plaats van bij de De Bezige Bij of Meulenhoff, kan meestal naar een recensie fluiten. En, zo stelt de geleerde onderzoekster in Tilburg vast, een Vlaams schrijver, zeker wanneer die in Vlaanderen gepubliceerd wordt, maakt aanzienlijk minder kans om gerecenseerd te worden dan zijn of haar Nederlandse collega. Schrijvers evenwel die flink aan de weg timmeren met essays, interviews en polemieken, met bijdragen in boekenbijlagen waarin dan ook de eigen publikaties gerecenseerd moeten worden, met praatjes op het scherm of redacteurschappen van smaakmakende tijdschriften, weten voor hun literaire produkten aanzienlijk meer belangstelling te wekken. Literaire nevenfuncties en activiteiten binnen het machtsspel der instituties worden best maximaal benut door een Vlaming die in Nederland vaste grond onder de voet wil krijgen.

Randstad machtscentrum

Wij Vlamingen ergeren ons dan - mijns inziens niet helemaal terecht - aan waardeoordelen van Nederlandse critici die ons als te arrogant voorkomen, maar die, ongeacht het literairkritische gezag van de recensent in kwestie, voortvloeien uit een machtspositie in het literaire systeem in de Nederlanden. Dat systeem zit nu eenmaal asymmetrisch in elkaar met het toonaangevende machtscentrum in de Randstad en in de Grachtengordel. Wie als auteur in dat machtscentrum post kan vatten, zit goed en veilig.

Wie in de Randstad publiceert, heeft zoveel voor op een collega die zijn of haar teksten beneden de Moerdijk op de markt brengt. Een boek van een uitgevershuis aan de Grachten wordt door de uitgever zo meteen aangekaart in recensies in de weekbladen, de boekenbijlagen of de literaire tijdschriften die hij patroneert, en moeiteloos neergepoot in de distributiecentra en de boekhandels, waar die publikatie vast en zeker wordt gepromoot, op stapels ter beschikking gesteld en fors aangeboden. Publiceren in de Randstad brengt een mediatiek en promotioneel multiplicatie-effect op gang, waar de uitgever zelf en zijn

Leo Pleysier, geboren in 1945, kreeg bekendheid door De razernij der winderige dagen (1978). Het was het eerste deel van een trilogie waarin hij al zijn creativiteit aanwendt om zich te bevrijden van zijn wortels en omgeving. Hij gebruikt collages als linguistisch materiaal, brieven, fragmenten van dagboeken, foto's, etcetera. Hij heeft pasgeleden een ‘orale trilogie’ afgerond waarin hij, verzoend met het verleden, muziek maakt van de verbale uitlatingen van zijn moeder, zuster en tante.

Hugo Claus (1926) is voor velen synoniem met de Vlaamse literatuur. Hij heeft meer dan honderd boeken gepubliceerd en heeft verschillende prijzen gewonnen, waaronder de Belgische Staatsprijs voor proza, poëzie en drama. Hij is een moderne variant van Leonardo Da Vinci: schilder, schrijver, theater- en filmmaker. Zijn meesterwerk Het verdriet van België is vertaald in het Engels, The Sorrow of Belgium. In het Literaire Supplement van de Times stond over het boek: ‘..The Sorrow of Belgium is a magnificent anecdotal monster of a novel that now may be destined to become a cult-book in the Englishspeaking world’. (...Het Verdriet van België is een magnifiek monster van een boek dat misschien voorbestemd is om een cultboek te worden in de Engelstalige wereld). Het blijkt nu helaas dat het boek niet meer in herdruk gaat.

Patricia de Martelaere (1957), gebruikt een variant van Witgenstein om de paradox in haar werk te verklaren: ‘Waar je niet over spreken kan, moet je over schrijven’. Haar proza heeft een spaarzame, verfijnde stijl wat duidelijk naar voren komt in De schilder en zijn model (1989) en De Staart (1992).

schrijver publicitair en commercieel alleen maar wel bij kunnen varen. Publiceren in de Randstad is binnentreden in de smaakmakende instituties van het machtigste literaire deelsysteem in de Nederlanden met een potentiële reikwijdte die tweemaal zo groot is als Vlaanderen.

Ik lees in een recent interview met André van Halewijck, ex-Kritak, (in het Leuvense studentenblad Veto van 24 oktober 1994), dat ‘nu wel ongeveer het verzadigingspunt bereikt (is) van Vlaamse auteurs die in Nederland kunnen uitge-

[p. 30]

ven’, maar de trek naar de Randstad is er niet minder aanlokkelijk en in velerlei opzichten lonend op geworden. De in mijn inleiding vermelde Anton van Wilderode zei naar aanleiding van zijn miskenning in Nederland: ‘Wie niet behoort tot de Randstad, bestaat niet, en dat is in Holland ook zo.’

The Sorrow of Belgium

Geïntegreerd raken in de Nederlandse canon blijkt voor een in Vlaanderen uitgegeven auteur verdraaid moeilijk te liggen. Canonvorming is een historisch proces dat zich voltrekt in literaire systemen waar allerhande instituties een zo belangrijke rol in spelen. Een canon is een produkt van gecombineerde acties van vele medespelers in voortdurend variërende posities: de auteur zelf, de uitgever, de mediatoren van de publiciteit en de distributie, de criticus, de historicus, de bibliothecaris, de boekhandelaar, de lezer, de leraar, de professor, de gespreksleider in een TV-show. Een canon komt dus lang niet tot stand op grond van uitsluitend artistiek criteria. ‘Books are different’, zo wordt vaak gezegd, ook als waar op de markt, maar in de netwerken van het literaire systeem overlapt canon vaak met publieke respons, incluis commerciële marktwaarde. Waarom, bijvoorbeeld, wordt ‘The Sorrow of Belgium’ in Groot-Brittannië niet herdrukt? En de Engelse vertaling van ‘Villa des Roses’ ook niet? En zal het zopas in Warschau vertaalde ‘Verdriet van België’ ooit in Polen doordringen tot de canon van internationaal hooggenoteerde meesterwerken? Daar zullen wij met onze waardeoordelen in het moederland van de Neerlandistiek bitter weinig toe kunnen bijdragen.

De machtsposities in het ‘literaire veld’ der Nederlanden zijn zonder twijfel heel verschillend; daar hebben zich, zoals gezegd, ook even kortzichtige als hardnekkige vooroordelen op geënt. Die a priori's worden zowel vanuit Vlaanderen als Nederland onoordeelkundig gevoed. Ik overloop er een paar van in de overtuiging dat wij in ons streven naar een algemeen-Nederlands cultureel besef niet gebaat zijn bij clichés of slogans, maar alleen met ideologisch of emotioneel onbelaste analyses van feitelijke gegevens. Nuanceverschillen in onze eenheid-in-verscheidenheid kunnen natuurlijk opzijgeschoven worden door wie ziende blind wil zijn, maar die zijn geen vrijgeleide voor goedkope veralgemeningen.

Bourgondisch avantgardisme

Zijn wij, Vlamingen, dan echt de Bourgondiërs waar wij onszelf graag voor uitgeven en waar Nederlandse critici ons even graag voor verslijten? De hedendaagse Vlaamse literatuur, zowel in het prozaverhaal als in de poëzie, zou zich om te beginnen van die in het Koninkrijk der Nederlanden onderscheiden door een aanzienlijk ruimer toegemeten emotionaliteit en wekelijkheidsnabije lust-aan-het-leven. Prototypische namen als Brueghel en zelfs Pallieter vallen dan (al te) geredelijk. Vlaams zou wezensverwant zijn met mystiek (en dat pruimen Nederlandse critici tegenwoordig geenszins). Wie als Vlaams auteur die geboortevlek uit kan wissen en zonder broeisel van emoties wat minder bourgondisch, zakelijker, minder gedreven en emotioneel hooggespannen te werk kan gaan, sluit dichter aan bij de Nederlandse sensibiliteit en lijkt geredelijker daar te kunnen gewaardeerd worden.

Anderzijds werd Vlaanderens bijdrage tot het grensverleggende opus-schrijven in het verhalend proza de laatste jaren ook overbeklemtoond, alsof in Nederland medestanders in die afbraak van traditionele vertelstructuren zouden ontbroken hebben. De ‘nieuwe roman’ zou in Vlaanderen door de nabijheid bij het Franse cultuurgebied beïnvloed zijn, terwijl Nederland daar dan in de jaren 1950 en 1960 wat onachtzamer aan voorbijgegaan zou zijn. De Vlamingen dus meer als avantgarde georiënteerd, met grotere rationele of ‘abstractere’ inslag dan de Nederlanders. Het tegendeel van de Bruegheliaanse levensnabijheid, kortom. Ik meen dat dergelijke al te lichtvaardige afstempelingen geen aarde aan de dijk brengen, waar het gaat om zakelijke omschrijvingen van onze eenheid-in-verscheidenheid.

[p. 31]

Vlaams idioom mag weer

Nog een onderscheid dat burgerrecht begint te krijgen, is de zogenaamde ‘algemeen Zuidnederlandse taalvariant’, die serieuze sociolinguïsten zonder omwegen beginnen te gedogen, hoezeer die Vlaamse variant moge afwijken van de Nederlandse standaard. Op Neerlandistiekcongressen hoor je tegenwoordig sociolinguïsten beweren, dat Vlamingen gerust mogen zeggen ‘verdiep’ en ‘tas’ (voor kopje) zonder dat zij daarvoor moeten worden terechtgewezen. En hun ‘pare’ en ‘onpare’ nummers mogen ze ook blijven gebruiken. De normatieve grammatica van het Nederlands lijkt volop in beweging. Ten bate van een variant die niet als subtaal moet worden afgewezen, c.q. gecorrigeerd, maar die in de communicatieve context van Vlaanderen én in de ruimere culturele ambiance van de Nederlanden best kan worden gedoogd. Je straft geen vijf miljoen taalgebruikers af in naam van de norm van de Randstad. (Ik laat buiten beschouwing de vraag hoe algemeen die zogenaamde algemeen Zuidnederlandse variant mag zijn. Ik zou dat eens willen laten uitmaken. In afwachting betwijfel ik die algemeenheid ten zeerste, en betreft die dan de woordenschat of de syntaxis, of wat dan ook? Ikzelf heb in mijn dialect nooit ‘tas’ voor ‘kopje’ gezegd, heb dan ‘een kop koffie’ leren zeggen en zeg dat in taalpedagogische situatie nog altijd door. Maar ik ben geen sociolinguïst.)

Inmiddels hebben Vlaamse auteurs met groot succes van dat Vlaamse idioom als het ware hun fabrieksmerk gemaakt. Hugo Claus is in Nederland onmiddellijk aan zijn taalgebruik herkenbaar en wordt op grond daarvan gewaardeerd als een origineel ‘zuiderse’ stem. Louis-Paul Boon heeft na zijn aanvankelijke peripetieën met Nederlandse uitgevershuizen ook uit Vlaamse munt geslagen. Zijn streekgenote Geertrui Daem een hele tijd later en Leo Pleysier ook. En nu Geert van Istendael, die iets in ‘onvervalst Brabants’ heeft geschreven. Die variant blijkt het, ook in Nederland, best te doen. Zo hoor je in De Kast van Leo Pleysier woorden als ‘ambras’ en ‘battaklan’; aan zo een ‘exotisme’ verkneukelen Nederlanders zich, sociolinguïsten gedogen dat en critici duiden en evalueren 't in termen van literaire functionaliteit.

Evenwichtiger machtsstrijd

Liever dan ons bezig te houden met speculatieve of, naar mijn oordeel, nogal nonchalante stellingen (die mij aan een zeker postmodern relativisme in de trant van ‘anything goes’ herinneren), wou ik een pragmatische strategie betreffende onze algemeen-Nederlandse relaties voorstaan. Ik zou noch een triomfalistische noch een verkrampt particularistische attitude in deze materie aanbevelen. Over onze identiteit binnen de Nederlanden als geheel en in de deelgebieden afzonderlijk is tegenwoordig weer heel wat te doen. Er profileren zich etno-culturele accenten in het identiteitsdebat - overigens niet alleen in onze cultuurgemeenschap (die ook ter discussie staat als ‘gemeenschap’), maar haast overal elders in Europa en zelfs ver daarbuiten. Die ethno-culturele assertiviteit wordt tegenwoordig overal wetenschappelijk stevig onderbouwd. En niet alleen wetenschappelijk, ook cultuurpolitiek en politiek zonder meer. We zijn op weg naar een ‘Europa der culturen’. Binnen de Nederlandse cultuurgemeenschap zijn verder geprofileerde verschillen in de toekomst onvermijdelijk.

Maar dat hoeft onze strategieën van zelfbevestiging in Europa geenszins te verkrampen of te versimpelen. Liever dan te jammeren of te betreuren (met treurnis voert men immers geen beleid) wil ik een heel praktisch voorstel doen om de machtsstrijd tussen centrum en periferie evenwichtiger te laten verlopen. Ik wil pleiten voor een herbebossing van het Vlaamse uitgeversland, en dat met vereende krachten, zowel van privézijde als van overheidswege. Het uitgeverslandschap in Vlaanderen is de laatste kwarteeuw zienderogen verschraald. Door een synergie van het privé-initiatief en de overheid moet een vernieuwde en verjongde slagvaardigheid op gang kunnen komen. Daarbij gaat het om meer dan centen: het gaat om de promotie van kwaliteit die niet helemaal aan marktmechanismen prijsgegeven kan worden. De huidige situatie binnen de machtsstrijd tussen de Randstad en Vlaanderen hoeft ons geen minderwaardigheidscomplex te bezorgen. We moeten eerder die situatie met veel realiteitszin aanpakken. En vooral met kwaliteit. Want kwaliteit drijft tóch boven de rivieren.