Neerlandia. Jaargang 99

[p. 10]

Politiek & Mentaliteit (2)
Het Verdriet der Belgen
Joris Dedeurwaerder

De heer J. Dedeurwaerder was ambtenaar bij de Vlaamse Raad en griffier van de Interparlementaire Commissie van de Nederlandse Taalunie. Nu hoofdredacteur van Neerlandia.

Je kunt het je vandaag nauwelijks nog voorstellen. Scholieren in een katholieke middelbare school, in een Vlaamse provinciestad in de televisieloze jaren vijftig van deze eeuw. Grondige studie van Latijnse en Griekse teksten. Enige aandacht voor wiskunde en fysica. Apologetisch gekleurd geschiedenisonderricht. Bepaald weinig inspanning voor andere moderne talen dan het Frans. Onbekendheid met de hedendaagse literatuur.

Duidelijk een onderwijssysteem dat aanzette tot engagement. Religieus. Sociaal. Politiek. Tot op de speelplaats en het voetbalveld drongen echo's van de maatschappelijke discussies door.

Op school noemden de meeste leerlingen zich ‘Belgen’. Anderen, een soms luidruchtige minderheid, beschouwden zich in de eerste plaats als ‘Vlamingen’. De eerste groep bestempelen de anderen met de pejoratief bedoelde term ‘flaminganten’, of gewoon als ‘zwarten’, het Vlaamse scheldwoord voor degenen die tijdens de Tweede Wereldoorlog fout waren geweest. Dat laatste klopte eigenlijk niet, want de vlaamsgezinde pubers en adolescenten waren veelal afkomstig uit ter zake onverdachte gezinnen. De vlaamsgezinde jongelui betitelden de belgicistische medeleerlingen dan weer als ‘franskiljons’: ook dat was bepaald onjuist.

Terloops: in die nadagen van oorlog en repressie - de ‘zuivering’ was nog volop aan de gang - heetten in België degenen die fout waren geweest meestal ‘landverraders’, ‘incivieken’ of ‘slechte Belgen’. ‘Fascisten’ zijn ze in Vlaanderen pas in het jargon van de late jaren zestig geworden. Een verandering in de terminologie die op een verandering in het nationale zelfbeeld wijst!

De schooldirecties probeerden, hierin gesterkt door de richtlijnen van het episcopaat en met medewerking van de katholieke jeugdbewegingen, de scholieren een evenwichtige kijk op het vaderlandse nationaliteitenprobleem in te prenten waarin de Vlaamse emancipatie verzoenbaar leek met het onverkort handhaven van de unitaire Belgische staat. In die visie hadden de Belgische christen-democraten in hun Kerstprogramma van 1945 het federalisme verworpen. Maar evenmin als hun volwassen medeburgers ontging het de jongelui dat het establishment in dat unitaire België het voortdurend op akkoordjes gooide die voor de Vlaamse meerderheid nadelig uitvielen: de oplossing van de ‘koningskwestie’ - de politieke consequenties van de opstelling van koning Leopold III tijdens de oorlog - werd door de overgrote meerderheid van koningsgezinde Vlamingen als een zware nederlaag ervaren, de zuivering kwam over als een afrekening met de Vlaamse beweging, in de werkgelegenheidspolitiek bleven de Vlaamse gewesten in de kou staan.

Had het Belgische nationalisme door het gemeenschappelijk leed en lijden in de bezettingsjaren weer aan kracht gewonnen, het Vlaamse nationalisme - hoezeer ook gecompromitteerd door de collaboratie van het VNV (Vlaams Nationaal Verbond) - bleek niet dood. De naoorlogse machtsverhoudingen en de prioritaire aandacht voor de heropbouw van het land beletten vooralsnog dat het als politieke stroming weer aan de oppervlakte kwam. En bovendien liet ten zuiden van de taalgrens het Waalse nationalisme onverwacht krachtig van zich horen.

Nationalismen in België

Op het somberste moment van haar geschiedenis leek de Vlaams-nationalistische stroming door de collaboratie voorgoed van het Belgische forum verdwenen. Maar het Belgische staatsverband en

[p. 11]

de maatschappelijke context waarmee de Vlamingen werden geconfronteerd creëerde zoveel frustratie dat de Vlaams-nationalistische ideeën, gelouterd en opnieuw doordacht, onvermijdelijk weer aan bod moesten komen.

België is ingewikkeld. De Belgische politieke geschiedenis is een eentonig verhaal van onder meer een ingewikkeld conflict tussen nationaliteiten en nationalismen. Evenmin als alle Walen geporteerd waren voor het Waalse nationalisme trok het Vlaamse nationalisme lang niet alle Vlamingen aan. Politieke keuzen worden, gelukkig, niet gemaakt op grond van één enkel issue, hoe belangrijk ook. De Vlaamse literatuur, van Ernest Claes tot Hugo Claus en van Cyriel Buysse tot Louis Paul Boon, illustreert hoe verschillend volksgroepen op het Vlaamse nationalisme hebben gereageerd.

Een verklaring voor de afzijdigheid van veel Vlamingen vinden we in het werk van de Leuvense historicus Lode Wils. Wils heeft zijn hele wetenschappelijke carrière gewijd aan het onderzoek van de wortels en het verloop van het nationaliteitenconflict in België. Zijn soms ophefmakende bevindingen, die in Vlaanderen meer dan eens een gevoelige snaar hebben geraakt, heeft hij in een indrukwekkend historiografisch oeuvre te boek gesteld. Hij is daarbij de polemiek niet uit de weg gegaan. Wils stelt dat de meeste huidige Europese naties zijn ontstaan door de transformatie van een eeuwenoude etnie, een protonatie of nationaliteit, in de tijd van de industriële revolutie en onder invloed van vrijheids- en gelijkheidsgedachten afkomstig uit de Amerikaanse en de Franse revoluties. Getekend en gekleurd door de Zuideuropese contrareformatorische barokcultuur hadden de Zuidelijke Nederlanden in permanente warme of koude oorlog met Frankrijk en met de calvinistische Verenigde Provinciën een collectief bewustzijn ontwikkeld. Hadden ze op het einde van het ancien régime na twee eeuwen censuur een grote intellectuele achterstand, dan was er toch de traditie van een dynamisch staatsapparaat, een uitstekende verkeersinfrastructuur en een krachtige industriële ontwikkeling.

Holland: de gesnoeide uitgroei van het Verenigd Koninkrijk

In de Brabantse en de Luikse omwentelingen van de jaren 1787-1793 openbaart zich de tegenstelling tussen de ultramontanen (politiek-religieuze richting binnen de katholieke kerk die de beginselen van de Franse revolutie niet kon aanvaarden en ijverden voor een zuiver katholieke staat, red.) en de antiklerikalen, die voor de toekomstige politieke ontwikkelingen essentieel zal blijken.

‘Op de schouder 't geweer. Que diable a-t-il dit? - djin-comprensnen.’ Spotprent op de taalmoeilijkheden bij de schutterij in het Waalse Zuiden. Litho van J.L. Hemelrijck uit 1828.

Maar ook coalitievorming blijkt tussen beide groepen mogelijk. Dat verklaart het slagen van de Belgische Omwenteling in de herfst van 1830: toen greep de Belgische bourgeoisie de macht, brak met ‘de door Holland gedomineerde autoritaire Obrigkeitsstaat naar Pruisisch model’ (Wils) van Willem I, en stichtte een staat en een volwaardige natie, met een aspect dat de Noordelijke Nederlanden - de ‘gesnoeide’ (Huizinga) uitgroei van het Verenigd Koninkrijk - tot 1848 in feite dan ook later nog formeel zouden missen: de volkssouvereiniteit. Het nationale ideaal werd de vrijheid in alles en voor allen, met de huidige lintbebouwing en het feit dat het onmogelijk is een numerus clausus in te voeren in de eerste kandidatuur geneeskunde als gevolg.

[p. 12]

Een Belgische beweging?

De beweging die kort na 1830 de nationale kunst en literatuur wil stimuleren, de geschiedenis bebestuderen, de volkstaal beoefenen en de vaderlandse tradities in ere houden, is volgens Wils ontstaan uit het enthousiasme van de Belgische Omwenteling. Ze werd gestuwd door kunstenaars als Hendrik Conscience en priesters en geleerden als Jan David. Ze beoogde de invloed van het annexionistische Frankrijk af te weren en aan te knopen bij de nationale traditie, even anti-Frans als anti-Hollands! Ze wilde België meer Belgisch maken...

Die beweging ontwikkelt zich in de volgende decennia tot een Vlaamse beweging omdat de volkstaal in Wallonië niet werd bedreigd. Ze heeft de begrippen Vlamingen en Vlaanderen geschapen, die tevoren niet bestonden: eenheidsbegrippen voor alle Nederlandstalige Belgen en hun grondgebied.

Meer dan een eeuw

De Vlaamse beweging heeft zeer lang moeten ijveren voor erkenning van de volkstaal als volwaardige cultuur- en bestuurstaal en het bestaan en de rechten van een Vlaamse (sub)natie moeten bepleiten. De moderne Belgische staat was unitair. Het economische zwaartepunt verschoof naar het Waalse steenkoolbekken, het belangrijkste industriegebied op het continent. Het Nederlands stond als cultuur ook in het toenmalige Nederland zwak. Maar de Vlaamse beweging miste vooral wat elders in Europa de inhoud van

Uit: ‘De Vlaamse Beweging nu en morgen’ van Dr. M. van Haegendoren. Illustratie A. van Cauwenberghe, 1962.

de nationale bewegingen uitmaakte: de strijd van de bourgeoisie en de boeren tegen het ancien régime en het vorstelijk absolutisme. Aan die strijd was in het jonge koninkrijk geen behoefte meer. Voor de Vlaamse beweging bleef alleen het ijveren voor de taal van de omhoogstrevende kleine burgerij over.

De meeste ‘kleine’ talen in Europa werden, als een middel tot behoud van de nationale religieuze identiteit, vooral gebruikt en gesteund door de clerus. In de katholieke onderwijsinstellingen in Vlaanderen - waar het Frans vooralsnog de voertaal was! - kwam vanaf de jaren zeventig van de negentiende eeuw onder invloed van priesters (Gezelle) een scholieren- en studentenbeweging van de grond: de leerschool, niet alleen voor de militanten van de opkomende christen-democratie, maar ook voor de Vlaamse beweging van de twintigste eeuw.

Begrijpelijk dat de liberale bourgeoisie en later de socialistische leiders die Vlaamse beweging wantrouwden als instrumenten van de reactie en het obscurantisme. De Belgische liberalen en socialisten waren bovendien de erfgenamen van de Franse Revolutie, die in de periode van de achttienjarige inlijving van België bij Frankrijk de volkstalen krachtig had bestreden. Ze distantieerden zich van de vooral door de traditionalistische kerkelijke opinie gedragen taalbeweging. Die afzijdigheid - de katholieke historicus Wils zet ze dik in de verf - werd nog versterkt door de in België vroeg optredende verzuiling en polarisering tussen klerikaal en antiklerikaal.

Het overwegend confessionele karakter van de Vlaamse beweging verklaart ook het voortbestaan van de oude culturele kloof met Nederland. Wel keken enkele liberale vlaamsgezinden (Julius Vuylsteke) met enige belangstelling op naar de van antipapisme doordrongen Hollandse samenleving: de respons van literatoren als Potgieter en Busken Huet was echter niet bemoedigend. Maar stichter van het Algemeen Nederlands Verbond was dan toch de liberale Gentse atheneumleraar Hippoliet Meert.

[p. 13]

Wallonië was lang het economische zwaartepunt van België. Litho van de hoogovens van Cockerill (Luik) bij nacht.

Verscheurende verdeeldheid

Alle historici zijn het erover eens dat voor de Vlaamse beweging de Eerste Wereldoorlog een keerpunt is geweest. Toen manifesteerde zich onder de vlaamsgezinden een verdeeldheid die in de loop van de volgende twee generaties de Vlaamse bevolking zou veroveren: het gold de keuze tussen Vlaanderen en België, twee vaderlanden die tot dan toe identiek waren geweest (Walschap). Nadat de Vlaamse beweging in de loop van 80 jaar een Vlaams-nationaal bewustzijn had ontwikkeld kwam aan beide kanten van het front het anti-Belgische Vlaams-nationalisme van de grond: in het bezette België, beschermd door Duitse bajonetten, met medewerking van Rotterdamse en andere ‘Groot-Nederlanders’ en geïnspireerd door de Flamenpolitik, het activisme. Aan de IJzer, als reactie tegen de achterstelling van de Vlaamse soldaten in het Belgische leger, de later tot mythische proporties verheerlijkte Frontbeweging. Het valt niet te ontkennen dat een groot gedeelte van de intellectuele jeugd en een hele pléiade van kunstenaars en literatoren sympathiseerden met het activisme. En tot vandaag behoudt het verhaal van de Frontbeweging in het collectieve geheugen van de Vlamingen een mobiliserende functie.

Hoezeer de democratische Vlaamse politici de collaboratiepolitiek hadden bestreden, zij weigerden de staf te breken over de activisten. In het interbellum slaagden zij erin, vooral onder impuls van de christen-democraat Frans Van Cauwelaert, met instemming van hun Franstalige partijgenoten, een taalwetgeving goedgekeurd te krijgen die veel verder ging dan wat de Vlaamse beweging in de negentiende eeuw had beoogd: voortaan was de voertaal van de overheid, het onderwijs en het gerecht in Vlaanderen het Nederlands; het leger werd gesplitst in Franstalige en Nederlandstalige eenheden.

Maar de onwil van het establishment om toegevingen te doen aan een zich profilerende Vlaamse natie was groot. De drastische verandering van het wettelijke land werd mede dankzij de pressie van de Vlaams-nationalistische verkiezingsoverwinningen afgedwongen. Het werkelijke land bleef echter veelvuldig onrechtvaardig jegens de Vlamingen die stonden op respect voor hun moedertaal. Ofschoon de Vlaamse nationalisten in het politieke bestel marginaal waren oefende het Vlaamse nationalisme in de jaren 1920-1940 een grote aantrekkingskracht uit, vooral op de Vlaamse intelligentsia, de geradicaliseerde Vlaamse katholieke jongeren en de kleinburgerij. Bruno de Wever beschrijft hoe in het Vlaamse nationalisme het aanvankelijke ideologisch pluralisme het moest afleggen tegen een uitgesproken conservatief-katholiek integralistische opstelling. Die vereenzelvigde de Belgische staat met het liberalisme. Stilaan moesten de voorstanders van een democratisch maatschappijmodel het afleggen tegen het nationalisme van de ‘radicalen’, dat niet langer gericht was op de hervorming van de staat, maar op de hervorming van de maatschappij: een lang niet rechtlijnig verhaal, waaruit de collaborateurs van het fascistische VNV aan het einde van de tweede Duitse bezetting

[p. 14]

‘Ik ben me dood geschrokken. Ik dacht: wie interesseert zich nou voor die koning? Een paar kolonels en hun maîtresses. Verder niemand toch? En in één keer zie ik een hele natie in snikken uitbarsten. Hij was zo goed, hij was zo heilig, hij hield het land bij elkaar. Maar een land dat die man nodig had om bij elkaar gehouden te worden, wat is dat voor een land?... Toen ik nog op de kostschool zat, leerde ik over de Belgische vlag: het zwart was van de rouw van onze soldaten, het geel de oogst, het rood het bloed van de martelaren. En de stok was de koning. Dat zag ik rond die begrafenis wéér gebeuren.’
Hugo Claus, in: Vrij Nederland, 24 december 1994

in Vlaanderen te voorschijn komen als een gehate, belaagde en geïsoleerde minderheid.

Afbrokkeling?

Mede als resultaat van de traditionele Belgische pacificatiepolitiek heeft de Vlaamse natievorming zich in de voorbije halve eeuw voltooid: stapsgewijs heeft het Belgische parlement met indrukwekkende meerderheden de unitaire instellingen van 1831 aangepast aan de Vlaams-Waalse dualiteit. De Vlaamse natie beschikt nu in het federale koninkrijk over eigen instellingen: een volksvertegenwoordiging, een regering, departementen en overheidsdiensten. Ze is, vandaag beslist meer dan het koninkrijk België in zijn totaliteit, ‘een netwerk van verbindingen dat aan de medeleden van een grote groep toelaat om onderling effectiever te communiceren dan met buitenstaanders’ (K.W Deutsch).

Het discours waarmee de Vlaamse Gemeenschap zich vandaag aan de wereld presenteert is in hoge mate schatplichtig aan dat van de Vlaamse beweging en van het na 1945 opnieuw van de grond gekomen, dit keer keurig democratisch Vlaamse nationalisme. Voor de na-oorlogse Vlaamse nationalisten was de Belgische staat niet langer een onoverkomelijke hinderpaal voor de Vlaamse emancipatie. Het was in de jaren zestig en zeventig beslist een ‘liberaal’ nationalisme. Het appelleerde aan een dynamische verstedelijkte volksgroep. Het kwam niet alleen op voor een federalistische staatshervorming. Het ijverde ook, met grote openheid, voor mondiale ontwikkelingen en ecologische ideeën, voor politieke vernieuwing en voor het doorbreken van de verzuiling. In dit opzicht is de opgang van het separatistische en rechtse Vlaams Blok, die extreme exponent van het etnisch protectionisme en van het bange verzet tegen een multi-culturele samenleving, in de Vlaamse emancipatie een regressie.

Niet toevallig heeft de Belgische staatshervorming haar beslag gekregen tegen de achtergrond van een opleving van nationale en regionale bewegingen in de hele westerse wereld, van Corsica tot Schotland en van Canada tot de voormalige Sovjet-Unie. Wils beschouwt met de socioloog D.W. Urwin die tweede golf van nationale bewegingen na de Tweede Wereldoorlog als een onderdeel van de identiteitscrisis sinds de jaren zestig. Ze maakt deel uit van de versnelde afbrokkeling van traditionele waarden- en zingevingspatronen inzake godsdienst en ethiek, maar ook inzake cultuur, politiek en nationaliteit.

Zoals voor Huizinga de Zuidelijke Nederlanden na de Tachtigjarige Oorlog een ‘gesnoeide uitgroei’ van de Bourgondische staat werden, is voor Wils de Vlaamse natie het resultaat van afbrokkeling. Verwoordt hij aldus het gevoel van onbehagen en onzekerheid ten aanzien van de jonge Vlaamse instellingen, dat vandaag nog in grote segmenten van de Vlaamse samenleving heerst? Voor het Algemeen Nederlands Verbond betekenden de spanningen en tegenstellingen in de Vlaamse beweging in de voorbije eeuw een permanente uitdaging. Het heeft in moeilijke tijden ruimte geschapen voor de toekomstgerichte dialoog tussen Vlamingen en Nederlanders. Het is een broedplaats geweest van ideeën over structurele culturele samenwerking en grensoverschrijdende integratie. De Nederlandse Taalunie is in zijn kring voorbereid. Door de Belgische staatshervorming heeft het gesprek tussen Nederlanders en Vlamingen een ‘staats’ karakter gekregen: het wordt in de toekomst dan ook ongetwijfeld de hoofdopdracht van het ANV het maatschappelijk draagvlak voor dit gesprek te verbreden en te verstevigen.