Neerlandia. Jaargang 98

[p. 130]

Nederlandstalige wiskundige terminologie van Simon Stevin
Het Nederlands als ideale taal in de wetenschap
door dr. Martijn Bakker

Veel buitenlanders zullen in de loop der jaren de weg zijn kwijtgeraakt bij Nederlandse B-faculteiten omdat ze tevergeefs zochten naar richtingbordjes met ‘Mathematik’-achtige woorden. Nee, krijgt zo'n dolende dan na veel vragen te horen, u moet letten op de (voor buitenlanders onbegrijpelijke) lettercominatie w-i-s-k-u-n-d-e.

Ook Engelse ‘chemists’, Duitse ‘Chemiker’ en Franse ‘chemistes’ die bij scheikunde moeten zijn, zullen zich verbazen over zulk taalpurisme. Nederlanders zelf mogen overigens aan de borreltafel graag wat meesmuilend vertellen over de Belgen die pas echt dwaas zijn en een ingenieur een vernufteling schijnen te noemen. Wanneer dit alles bedacht is? Lang geleden, waarschijnlijk door Simon Stevin, de man van de zeilwagen.

Vernufteling

Noch het woord wiskunde, noch scheikunde, noch vernufteling danken hun ontstaan echter aan deze geniale wiskundige en technicus uit Brugge. Wel heeft hij ervoor gezorgd dat allerlei termen op het gebied van de meetkunde en algebra die in zijn tijd al bestonden, niet vervangen zijn door geleerd klinkende woorden van vreemde oorsprong. Voor een buitenlandse lezer van Nederlandse teksten schept dat ook nu nog moeilijkheden. De Franse, Engelse en Duitse equivalenten zijn immers vaak nauwelijks aangepaste versies van het Latijnse of Griekse oerwoord. Op herkenning kan een Fransman dus wel tot de kern van een Engels meetkundig verhaal geraken. Maar wat moet een Engelsman als hij woorden tegenkomt zoals meetkunde, zwaartepunt, middelpunt, omtrek, stompe hoek, kegelsnede, worteltrekken, vermenigvuldigen, noemer, teller,

Simon Stevin
(Brugge 1548 - Leiden of Den Haag 1620)

schuine zijde, vraagstuk, raaklijn, optellen, stelkunde en evenwicht. Simon Stevin, van oorsprong boekhouder, bracht door zelfstudie zijn wiskundige talenten tot grote ontplooiing. In publikaties liet hij zien dat hij grote mogelijkheden zag voor de praktische toepassing van de wiskunde. In 1585 verscheen zijn boek De Thiende, waarin hij pleitte voor het gebruik van de decimale notatie in de rekenkunde. Kort daarop volgden zijn Beghinselen der Weeghkonst en Beghinselen des Waterwichts, verhandelingen met een sterk theoretisch karakter over wat wij nu statica en hydrodynamica zouden noemen. Het opvallende was dat Stevin zich voor deze toch wetenschappelijke onderwerpen niet bediende van de erkende geleerdentaal, het Latijn. Mogelijk beheerste hij zelf deze taal onvoldoende om zich er in uit te drukken, maar het hoeft niet helemaal een negatieve keuze te zijn geweest.

‘Horizon’ of ‘gezichts-einder’

Stevin had twee redenen om zijn ideeën in zijn moedertaal, het ‘Duytsch’, weer te geven. De eerste was dat hij het onzin vond dat men alleen van enige wetenschappelijke gedachte kennis kon nemen via de omweg van een vreemde taal. Daarmee werd het aantal deelnemers aan het wetenschappelijk bedrijf onnodig beperkt. Hele groepen werden buitengesloten omdat ze geen Latijn kenden, terwijl er onder het ‘gewone volk toch velen moesten zijn die het hunne zouden kunnen bijdragen aan de zoektocht naar de waarheid. In Frankrijk bijvoorbeeld werd buiten het academische circuit in gewoon Frans heel wat aan wiskunde-beoefening gedaan, en dat zou ook in de Nederlanden moeten kunnen. Aan die Franse praktijk ontleende Stevin zijn tweede argument om wiskundige begrippen in zijn moedertaal uit te drukken.

Voor allerlei begrippen moesten de Fransen gebruik maken van leenwoorden uit het Grieks of Arabisch. Dat leidde ertoe dat men woorden hanteerde als ‘parallel’ en ‘horizon’, woorden waarvan een Fransman met behulp van zijn eigen taal de betekenis niet kan afleiden. Hij leert dus klanken, zonder de essentie van het woord te begrijpen. Daarentegen geven woorden als ‘even-wijdig’ en ‘gezichtseinder’ keurig aan wat de wezenlijke betekenis van de begrippen is, omdat ze uit gewone, Nederlandse elementen, met een eigen betekenis, zijn samengesteld. Hoe meer Stevin zich bezig hield met de mogelijkheden die het Nederlands bood om begrippen te verwoorden, hoe meer hij ervan overtuigd raakte dat het Nederlands zeer geschikt was voor wetenschappelijk gebruik.

[p. 131]

Eenlettergrepige woorden

Het viel de Bruggenaar op dat het Nederlands een uitzonderlijke hoeveelheid éénlettergrepige woorden kende. Toen Stevin dat natelde, kwam hij bij de werkwoorden in de eerste persoon enkelvoud al uit op een aantal van 742. Van deze categorie kennen het Latijn en Grieks er respectievelijk 5 en 45. In de categorie ‘overige éénlettergrepige woorden’ kwam hij uit op een totaal van 1428 voor het Nederlands, 158 voor het Latijn en 220 voor het Grieks. Het Frans, Italiaans en Spaans nam hij in zijn beschouwingen niet mee; Stevin beschouwde ze als niet meer dan afgeleiden van het Latijn.

De universitaire voertaal, het Latijn, was misschien wel geschikt om verhandelingen op theologisch, rechtskundig of geneeskundig vlak te houden, maar voor het doorgronden van de natuur kon men er weinig mee uitrichten. De Romeinen hadden dat zelf al min of meer aangegeven door veel natuurwetenschappelijke begrippen regelrecht aan het Grieks te ontlenen.

Stevin bracht zijn taalkundige bevindingen in verband met een heel ander vraagstuk dat hem en zijn tijdgenoten al lang bezighield en waardoor hij gesterkt werd in zijn pleidooi voor zuiver Nederlandse woorden in de natuurwetenschappen. Volgens Stevin en zijn medestanders was er ooit een oertijd geweest waarin de mensheid een universele kennis omtrent het wezen der dingen had bezeten. Die kennis was verloren gegaan, mogelijk in samenhang met een soort Babylonische spraakverwarring. Volgens de natuurwetenschappers was men in Stevin's tijd die kennis aan het terugwinnen door middel van systematische en kritische waarneming, waarbij in experimenten de natuur als het ware op de pijnbank werd gelegd om er de waarheid aan te ontfutselen. Alleen al in het kader van deze experimenten beoordeelde Stevin het als gewenst om zoveel mogelijk mensen met de nog onopgeloste vraagstukken van de natuur te laten kennismaken.

‘Duytsch’ als oertaal

Volgens Stevin had men zich in de oertijd bediend van een taal, opgebouwd uit eenvoudige basiselementen. Voor elk begrip werd een woord van de meest eenvoudige structuur gebruikt, bestaande uit één enkele lettergreep. Door de juiste basiswoorden met elkaar te combineren, zouden onze voorvaderen woorden hebben gemaakt die heel direct en voor iedereen begrijpelijk waren en het wezen van een samengesteld begrip uitdrukten. Voor Stevin waren woorden als raak-lijn en middel-punt voorbeelden van dergelijke constructies. Wat in het Latijn of het Frans niet mogelijk was door de structuur van deze talen, was in het Nederlands wel mogelijk. Daarom was het ‘Duytsch’ mogelijk een relict van die oertaal, vermoedde Stevin, en eigenlijk zou men niet alleen in Nederland maar overal in de beschaafde wereld deze taal moeten hanteren voor natuurwetenschappelijke vraagstukken.

De zeilwagen van Stevin

Stevin zette zich in om het gebruik van Nederlandse natuurwetenschappelijke termen te propageren. Hij kreeg daarbij onverwachte steun van prins Maurits, die in 1589 tot bevelhebber werd benoemd van alle ‘Nederlandse’ troepen tegen de Spanjaarden. De Prins begon meteen een jarenlange aanvalsoorlog. Vestingen werden aan de Spanjaarden ontnomen en zijn troepen richtten zelf nieuwe schansen en vestingen op. Daarvoor had Maurits kader nodig, mannen die konden landmeten, vestingen ontwerpen en kogelbanen berekenen voor de artillerie. In 1593 benoemde hij Simon Stevin tot persoonlijk adviseur voor dit soort zaken.

In 1600 volgde een opzienbarende benoeming aan de nog jonge Leidse universiteit. Opzienbarend, omdat Stevin in dit bolwerk van Latijns, geleerd taalgebruik colleges in de volkstaal gaf. Zoiets was nog aan geen enkele Europese universiteit vertoond. Het vak ‘Duytsche Mathematique’, ofwel wiskunde in het Nederlands, was bedoeld voor de aanstaande vestingbouwkundigen in Maurits'leger, jongens uit het volk die geen Latijn kenden, maar aan wie de Prins de hoogste eisen stelde ten aanzien van hun vakbekwaamheid. Voor Stevin schiep deze nieuwe taak vooral een mogelijkheid om zijn persoonlijke idealen te verwezenlijken: wiskunde toegankelijk maken voor ‘doeners’, mensen die iets maakten, zoals vestingen, molens maar ook zeekaarten.

Juist in de laatste jaren van de zestiende eeuw nam de zeevaart op de grote, onbekende zeeën enorm toe. Voor plaatsbepaling op

[p. 132]

zee was kennis van de meetkunde onontbeerlijk. Ook de kapiteins en stuurlieden dienden daarom in de landstaal onderwezen te worden. De leerboeken maakten dankbaar gebruik van het jargon dat vooral door Stevin in zijn vroegere publikaties was gebruikt.

Waterstaat is wat er staat

Aldus raakten nieuwe woorden in de verschillende technische en wiskundige vakken snel verbreid. Veel ervan zijn een letterlijke vertaling uit het Latijn, maar omdat het Latijn volgens Stevin hoegenaamd niets met de oertaal uit de ‘wijzentijd’ te maken had, en het Nederlands wel, beschouwde de Brugse duizendpoot deze purismen als een verbetering. Van deze woorden zijn er na Stevin ook weer verscheidene in onbruik geraakt, zoals ‘scheefrondt’ voor ‘ellips’, ‘lancworpighe cloot’ voor ‘sferoïde’, ‘brantsnee’ voor ‘parabool’, ‘spiegeling’ voor ‘theorie’, ‘holgraven’ voor ‘mineren’ of ‘ondermijnen’ en ‘boumeester’ voor ‘ingenieur’.

Stevins bewijs van het parallelogram van krachten in De beghinselen der weeghconst (1586).

Het woord ‘waterstaat’ is niet van Stevin afkomstig, maar het voldoet volkomen aan zijn eisen van beknoptheid. Het is een samenstelling bestaande uit eenvoudige woorddelen van een herkenbare betekenis. Ongewild hebben de Fransen het onvermogen van hun eigen taal om een exacte natuurwetenschappelijke terminologie te distilleren erkend door dit begrip onvertaald te laten. Dit gebeurde ten tijde van Napoleon, toch niet de meest bescheiden figuur als het op culturele eigenwaarde aankomt. Voor de toenmalige Nederlandse provincies in het Keizerrijk richtten zijn ambtenaren in 1810 binnen het Parijse ministerie van Binnenlandse Zaken een aparte afdeling op die de titel kreeg van ‘Conseil Général du Waterstaat’. Zij voelden zuiver aan dat de essentie van het begrip ‘waterstaat’ niet gedekt werd door hun eigen ‘Ponts et Chaussées’, of door ‘Travaux Publics’. Waterstaat is namelijk wat er staat.

Door het gebruik van Latijn als wetenschappelijke taal werd het ‘gewone’ volk in de 16de eeuw buitengesloten van de wetenschap. Simon Stevin vond dat onzin en meende dat het Nederlands bij uitstek geschikt is als exacte taal. Is ‘gezichtseinder’ soms niet duidelijker dan ‘horizon’?

Overgenomen uit De Ingenieur nr. 2 - februari 1994.
De auteur is betrokken bij het project ‘Geschiedenis van de techniek in Nederland’ en is verbonden aan de TU Eindhoven.

Engels of Nederlands
soms een dilemma

In het Nederlandse tijdschrift voor Natuurkunde nr. 1994-4 verscheen van één van de redacteuren onderstaand stukje over het dilemma Engels of Nederlands in de wetenschap.

Er was ooit een tijd dat ambitieuze fysici speciaal Nederlands leerden om belangrijke, in onze moedertaal geschreven, manuscripten zonder tussenkomst van vertaler of interpretator te kunnen lezen. Die tijd is voorbij: belangrijke publicaties van toonaangevende fysici worden al lang niet meer in het Nederlands geschreven. We moeten vaststellen dat de taal waarin natuurkundigen uit de hele wereld nu wetenschappelijk communiceren het Engels is. We merken dat in allerlei opzichten. De internationale tijdschriften publiceren hoofdzakelijk in het Engels. Bijna alle conferenties hebben het Engels als voertaal. Niet alleen horen we op de werkvloer in het laboratorium steeds vaker Engels spreken, ook in de collegezalen wordt het Nederlands door de toevloed van in het voetspoor van Erasmus tredende Europese studenten, steeds verder naar de achtergrond gedrongen.

Een probleem bij al deze verengelsing is dat het inhoudelijke niveau van de communicatie nauwelijks uitstijgt boven het uitwisselen van enkele makkelijk formuleerbare feiten. Gebrek aan voldoende woordenkennis en grammaticale ervaring blokkeren vaak de subtiele en genuanceerde formuleringen, die in ons vak nu juist zo noodzakelijk zijn.

Als redacteur van uw tijdschrift voor natuurkunde voel ik mij zeer betrokken bij deze problematiek. Ik houd van de Nederlandse taal en probeer telkens auteurs te stimuleren hun artikelen voor ons blad in echt, subtiel en mooi Nederlands te schrijven. Overdreven? Ik denk het niet, want de verpakking is heel belangrijk: wat leest een artikel niet fijn, als behalve de inhoud ook de vorm om van te smullen is?

U kunt zich het conflict voorstellen waarin ik mij bevond als organisator van een studiedag met korte voordrachten door en voor leden van mijn faculteit, toen de kwestie van de voertaal aan de orde kwam. Omdat er zoveel buitenlandse studenten en onderzoekers in de faculteit aanwezig waren, besloot ik dat de voertaal Engels zou zijn. Daar kreeg ik later spijt van, toen ik mij realiseerde hoe veel beter de kwaliteit van veel voordrachten had kunnen zijn als de sprekers niet driekwart van hun energie en creativiteit besteedden aan het zoeken naar woorden en zinsconstructies. Volgende keer dus wel kiezen voor het Nederlands? Then at least I would feel sorry only for our guests. Sommige problemen zijn gewoon niet oplosbaar. Eigenlijk is dat wel zo leuk!

Daan Lenstra