Neerlandia. Jaargang 98

[p. 59]

Schrijver, diplomaat
Albert Helman negentig
door Freek van Wel

Een van de meest kleurrijke persoonlijkheden in ons land, de schrijver-dichter-componist Albert Helman (ps. voor dr. L.A.J. Lichtveld), werd op 7 november jl. negentig. Kleurrijk als man van twee vaderlanden, die hij beide in tal van functies gediend heeft, als schepper van een groot aantal romans die de tand des tijds niet heeft verwoest, als linguïst de eerste geboren Surinamer die een eredoctoraat ontving van de universiteit van Amsterdam, als pedagoog en musicus, bekend geworden door zijn samenwerking met Mannus Franken en Joris Ivens, voor wie hij muziek schreef bij hun film ‘Regen’, waarmee de mogelijke opsomming nog lang niet compleet is. Hoewel in vele artikelen beschreven, komen ook wij niet los van de noodzaak een stuk curriculum vitae te hanteren. Hij rondt hier de onderwijzersopleiding af, studeert muziek en wordt naast onderwijzer kerkorganist. Uit dat laatste vak groeit de muziekcriticus. Vindt hij aansluiting bij het beneden de grote rivieren verschijnende tijdschrift De Gemeenschap, hij kapt die relatie onmiddellijk af, wanneer een aartsbisschop de neiging tot censureren vertoont. Helman geeft Zijne Eminentie niet thuis. Tijdens de Spaanse burgeroorlog vertrekt hij naar Spanje en treedt daar op als correspondent voor de Groene Amsterdammer en de NRC. Als de Republikeinen het onderspit delven, vlucht Helman naar Mexico. Beide landen leveren hem stof voor een boek, het laatste nog recent: Mexico zingt, een bloemlezing uit de Mexicaanse lyriek sinds de vijftiende eeuw (1992). Nog voor de Tweede Wereldoorlog begint is hij in Nederland terug. Gedurende de bezetting maakt hij deel uit van de Raad voor de Illegaliteit en het Kunstenaarsverzet. Hij publiceert dan ondergronds onder



verschillende namen. Na de oorlog nodigt men hem uit zitting te nemen in het Noodparlement. Maar Helman is een man van twee vaderlanden. Lang was hij op zoek naar de plek waar hij in feite thuis hoorde. Uiteindelijk stelt hij vast, dat zijn wezen Indiaans is. Dat mag de gemiddelde Nederlander misschien vreemd voorkomen, maar bij een recente verkenning van het eiland Bonaire werd mij duidelijk, dat de insulaire zelfherkenning van de eilandbevolking begon met de ontdekking van het Indiaanse verleden. Waarom zou het bij Helman anders zijn?

Suriname

In de vijftiger jaren besluit hij naar Suriname terug te keren. Hij stort zich vol overgave op uiteenlopende taken. Twee jaar lang is hij minister van Onderwijs, nadien voorzitter van de Algemene Rekenkamer. Naast deze officiële functies schenkt hij aandacht aan de versterking van de culturele basis van de pluriforme samenleving. Om niet te vervallen in een droge opsomming licht ik twee feiten uit het grote geheel, die in de beschouwingen minder aandacht hebben gekregen. In de eerste plaats roep ik een artikel in herinnering, dat hij ooit plaatste in de West-Indische Gids, getiteld ‘Op zoek naar de spin’. Het behandelt de plaats en de herkomst van de Anansifiguur. Dit artikel was zo overtuigend, dat alles wat daarin is geschreven jarenlang het ‘punt, aanhalingstekens sluiten’ heeft betekend in dit volkenkundig onderwerp. Twee jaar geleden nog aanwezig bij de uitreiking van een eerste exemplaar van een bijgewerkte druk van zijn proefschrift, complimenteerde de auteur van het proefschrift, dr. W.H. Baart, hem met deze bijzondere presta-

[p. 60]

tie. Een tweede feit was het schrijven in het Surinaams Nederlands (Nederlands gemengd met woorden uit het continuum van talen die langs de kust van Suriname worden gesproken, dat voor iedere Surinamer verstaanbaar is) van een Caraibisch Passiespel. Verwees de schrijver zelf naar het stuk ‘Green Pastures’ van Conolly, dat in filmversie ook in Nederland is vertoond, zelf dachten wij in Nederland aan Nijhoffs ‘Des Heilands tuin’. De foto's van de uitvoering die we in Nederland te zien kregen, waren indrukwekkend en ontroerend. Met deze twee zaken heeft Helman met name de bevolking van Afrikaanse herkomst in staat gesteld in de eigen ziel te kijken. Een heel andere Helman komt te voorschijn wanneer u het gedenkboek ‘Zaken, zending en bezinning’ van Kersten en Co. ter hand neemt, door Helman in opdracht van dit huis geschreven. Kersten en Co. is het handelshuis van de Moravische Broeders, die dit oprichtten om de financiële behoeften van de door hen gestichte geloofsgemeenschap te helpen financieren. Het laatste woord van de titel zegt voldoende.

Zijn Surinaamse periode sluit hij schitterend af. Hij wordt Gevolmachtigde Minister voor Suriname en lid van de vertegenwoordiging van het Koninkrijk bij de Verenigde Naties, aldus opgenomen in onze buitenlandse dienst... Hij sluit die loopbaan af als ambassadeur te Port of Spain. Hij trekt zich dan terug op het nagenoeg lege eiland Tobago. Het huis dat hij bewoont noemt hij naar de plantage die hij in ‘De laaiende stilte’ beschrijft ‘Bel Exil’. Uit beide segmenten wil ik tenslotte nog een enkel feit lichten.

Schrijvende diplomaten

Het ministerie van Buitenlandse Zaken bezit, zowel in de administratieve als in de diplomatieke gelederen de traditie van een opmerkelijk groot en belangrijk aantal schrijvers. Ook in België vindt men schrijvende diplomaten. In deze dienstperiode hebben zich drie persoonlijkheden verenigd, die dit via een bloemlezing wereldkundig wilden maken. Marnix Gijsen, Maarten Mourik en Albert Helman geven de bundel ‘Per diplomatieke koerier’ het licht.

Op Tobago leeft Helman in de buurt van een auteur van wereldklasse, V.S. Naipaul, die om onnaspeurlijke redenen niet in aanmerking is gebracht voor de Nobelprijs. Juist had ik diens boek ‘Eldorado’ gelezen, of de post bezorgt me een recensie-exemplaar van ‘De foltering van Eldorado’ door Albert Helman. Wederzijdse beïnvloeding? Zeker is dat Helman een heel andersoortig boek heeft geschreven. De Indiaan in hem trekt door zijn land, het machtige Guyana. Hij geeft niet slechts een geografische schets, maar voegt er een intensieve beschrijving van flora en fauna aan toe, om dan een samenvatting te geven van de economische mogelijkheden en de zeldzame nonchalance waarmee met deze rijkdom wordt omgesprongen: zo wordt Eldorado gefolterd. Hij moet dit boek met tranen in het hart geschreven hebben. Natuurlijk schrijft de negentigjarige Helman vandaag nog. Hij hoopt dit jaar een nieuwe roman voltooid te hebben.

Moge het Helman gegeven zijn met zijn grote ervaring op zoveel fronten nog lang bij te dragen aan de culturele ontplooiing van onze gemeenschap.