Neerlandia. Jaargang 98

[p. 11]

Beeld van de cartografie
door H.A.M. van der Heijden

In het Kasteel van Gaasbeek, zuidwest van Brussel, zal van 3 april tot 15 mei 1994 een tentoonstelling worden gehouden van de oude kaarten van Brabant vanaf het begin der Nederlandse cartografie tot aan het einde van de 18de eeuw. Het Kasteel van Gaasbeek, waarvan de graaf Lamoraal van Egmond tussen 1564 en zijn dood op het schavot in 1568 de meest befaamde bewoner was, is nu een museum dat ressorteert onder het Ministerie van de Vlaamse gemeenschap. Deze tentoonstelling heeft een bijzondere betekenis, niet alleen omdat in 1994 het 400ste sterfjaar van de grote Nederlandse cartograaf Gerard Mercator wordt herdacht, maar ook omdat de kaart van Brabant de allereerste kaart van een Nederlandse provincie is geweest, die in opdracht van keizer Karel V is vervaardigd en die daarmee ten grondslag ligt aan de gehele cartografie. Tenslotte is deze tentoonstelling in het kader van het toenemend vervagen der grenzen een uiting van heel-Brabantse verbondenheid en van toenadering tussen Noord en Zuid. Brabant is het uitgangspunt geweest van de Nederlandse cartografie die tot rond 1650 in de gehele wereld toonaangevend zou zijn. Een historische samenloop van omstandigheden heeft dit in de hand gewerkt. Het eenheid scheppend streven van de Boergondische hertogen dat door de jonge keizer Karel werd voortgezet, alsmede het ontstaan van de boekdrukkunst, gecombineerd met de opkomst van een nieuwe wiskundige techniek om land op te meten, schiepen de unieke situatie waaruit de Nederlandse cartografie zou groeien. Die wiskundige techniek werd beoefend in het begin van de 16de eeuw aan de universiteit van Leuven, de enige universiteit die de Nederlanden toen rijk waren, door een drietal

Onder de Zeventien Nederlandse Provinciën nam Het Hertogdom Brabant de eerste plaats in. Zijn wapen stond dan ook centraal. (Uit de eerste Nederlandse vertaling van het boek van Guicciardini, Amsterdam, 1612.)

andere jonge mensen die met hun eigen namen Jemme Reinierszoon uit Dokkum, Gerard Kremer uit Rupelmonde en Jacob uit Deventer heetten en die bij de verplichte inschrijving in het Latijn aan de universiteit de namen zouden krijgen waarmee zij de wereld der beroemde persoonlijkheden zijn ingegaan: Gemma Frisius, Gerard Mercator en Jacob van Deventer. De politicus met een duidelijk doel voor ogen en de drie studenten met geestdrift voor hun nieuwe wetenschap schiepen de Nederlandse cartografie.

Jacob van Deventer was de oudste van de drie en wanneer wij bij het terugzien over vier eeuwen op het karakter van een mens met de nodige behoedzaamheid een omschrijving mogen wagen, was hij het meest de ‘doener’. Gemma Frisius was als cosmograaf zijn meerdere; Mercator was zijn meester op velerlei gebieden van wetenschap, maar Jacob van Deventer is de man geweest die niet alleen in eindeloze omzwervingen in opdracht van de Keizer de noord-Nederlandse provincies op een moderne en verantwoorde

[p. 12]

wijze in kaart heeft gebracht, maar ook met eigen handen meer dan tweehonderd kaarten van Nederlandse steden heeft getekend en geschilderd. Zonder zijn werk zijn alle kaarten van de Nederlanden en van de Nederlandse steden ondenkbaar.

Brabant, hart van de Nederlanden

In elk geval kreeg Jacob van Deventer de officiële karteringsopdracht. Het zal ongeveer 1534 zijn geweest tijdens het regentschap van Maria van Hongarije, de zuster van keizer Karel. In haar brieven zou de naam van Jacob van Deventer ook in dit verband worden genoemd. Van Deventer begon met het hertogdom Brabant en dat lag voor de hand. Het Hertogdom Brabant lag niet alleen in het centrum van de Nederlanden, het was er ook werkelijk het hart van. Het hof, met heel de uitstraling van politieke en kunstzinnige activiteit was gevestigd in Brussel, de wetenschap werd beoefend in Leuven, het economisch zwaartepunt lag in Antwerpen dat reeds lang tot Brabant behoorde en het centrum van rechtspraak was gevestigd in Mechelen. In de opsomming der XVII Nederlandse provincies stond het Hertogdom Brabant altijd op de eerste plaats en bij de afbeeldingen der provinciewapens stond het wapen van Brabant centraal.

In december 1536 overhandigde Jacob van Deventer zijn grote kaart van Brabant aan de Staten van Brabant te Brussel en het bewijs van betaling is bewaard gebleven. De kaart viel dermate in de smaak dat ook de andere gewesten een officiële kartering van hun provincie wensten. Holland voltooide hij in 1542, Gelder in 1543, Friesland en omgeving in 1545 en Zeeland in 1547. De kaart van Vlaanderen verscheen in 1540 onder de naam van Mercator, maar algemeen wordt aangenomen dat het veldwerk voor deze kartering ook door Van Deventer is gedaan. De zuidelijke provincies werden gekarteerd door de gebroeders Surhon uit Bergen. Daarmee was het geografisch beeld van geheel de Nederlanden binnen de perken van het toenmaals technisch mogelijke bepaald en zelfs voor moderne begrippen bijzonder goed.

De kaarten die Van Deventer aanbood zijn waarschijnlijk in zeer beperkte mate gedrukt. De Spaanse overheid was doodsbang dat deze uiterst belangrijke kaarten in handen van haar eeuwige vijand Frankrijk zouden vallen en verbood blijkbaar ze in meer dan heel enkele exemplaren te drukken. Er is in elk geval niet één exemplaar van bewaard gebleven. Tussen 1555 en 1560 zijn er in Antwerpen bij andere uitgevers enkele herdrukt. Alleen die van de zuidelijke provincies zouden tot 1579 moeten wachten om in druk te verschijnen. Die grenzen dan ook onmiddellijk aan Frankrijk. Wij kennen herdrukken van Brabant, Vlaanderen, Holland, Gelder en Zeeland, maar de meeste daarvan zijn in de laatste oorlog in Breslau verloren gegaan. Slechts een onvolledig exemplaar van Vlaanderen en een exemplaar van Gelder en van Zeeland zijn er nog.

Kopiëren

We hebben echter in twee opzichten geluk gehad. Professor van 't Hoff heeft in 1941 foto's kunnen maken van de exemplaren in Breslau en deze in facsimile gepubliceerd. En de Italiaanse uitgevers, geografen en graveurs - die op het gebied van de kaartmakerij omstreeks 1550 beslist de toon aangaven - waren dermate geestdriftig over de Nederlandse karteringsarbeid (die de hunne trouwens rijkelijk overtrof) dat zij alom de Nederlandse kaarten begonnen te kopiëren. Dit geschiedde begrijpelijkerwijze door bemiddeling van Nederlandse graveurs die om den brode naar Rome, het centrum van de Renaissance dier dagen, togen en de kaarten van Van Deventer en van Mercator in hun bagage hadden meegenomen. Zodoende beschikken we nu over een aanzienlijk aantal Italiaanse kopieën van Nederlandse provincie-kaarten op basis van de ontwerpen van Van Deventer en is zijn werk via die omweg voor ons het best bereikbaar. Zelfs is via Italië een verrassend kaartje van de Nederlanden in hun geheel tot ons gekomen dat waarschijn - lijk ook van Jacob van Deventer stamt.

Dit is de roemrijke periode van de geschiedenis van Brabant in oude kaarten die in deze tentoonstelling wordt uitgebeeld. Het zou te verwachten zijn geweest dat het met de definitieve splitsing van het Hertogdom Brabant in een noordelijke en zuidelijke helft als gevolg van de veroveringen van Alexander van Parma, in de praktijk na 1585, gedaan zou zijn met de cartografie van het Hertogdom. Niets is minder waar. Met de regelmaat van de klok zijn nieuwe kaarten met de titel ‘Hertogdom Brabant’ gemaakt en uitgegeven. De traditie van het Hertogdom leefde voort, ook toen het als staatkundige eenheid niet meer bestond. Er bestond blijkbaar - als het op het maken van kaarten aankwam - geen ander begrip ‘Brabant’ dan het begrip hertogdom Brabant en de talloze fraaie kaarten die ook na 1600 van Brabant verschenen zijn, kregen vrijwel altijd de titel ‘Hertogdom’ mee.

Militair belang

De reden waarom deze latere kaarten van het Hertogdom werden gemaakt en gekocht was echter een heel andere. In het begin was het Brabants roemrijke betekenis die de doorslag gaf; in het vervolg was het de tragiek van Brabant die de koper naar een kaart van het gebied deed grijpen. Wij kunnen rustig zeggen dat Brabant bijna tweehonderd jaar het slagveld is geweest, waarnaar de angstige aandacht van de Nederlanden en zelfs van geheel Europa uitging. De noordelijke provinciën waren na 1600 vrijwel gevrijwaard van oorlogvoering. Eerst stroopten de ‘Staatsen’ het zuid-Brabantse gebied af om de Spanjaarden te treffen; de Spanjaarden probeerden het noorden met militair geweld te herwinnen. Later werden oorlogen met Frankrijk die anderhalve eeuw duurden, in belangrijke mate op Brabants gebied uitgevochten. En uitgevers van kaarten maken en verkopen kaarten van het gebied waar de klappen vallen. Zo ontstonden de vele kaarten van Brabant uit praktische en economische overwegingen,

[p. 13]

Tentoonstelling Het Hertogdom Brabant in oude kaarten.

Kasteel van Gaasbeek (gemeente Lennik) van 3 april tot 15 mei 1994 geopend, dagelijks (behalve maandag en vrijdag) van 10.00 uur - 17.00 uur.

Bereikbaar
per auto Ring Brussel afslag Lennik-Wezenbeek
per openbaar vervoer: vanaf station Brussel-Zuid bus LK naar Lennik (tijdens weekeinde om de twee uren).

maar het boeiende is dat men nog altijd in het kader van het ‘Hertogdom’ bleef denken, zelfs tot 1785 toe, toen een Amsterdamse uitgever een nieuw atlasje van de Nederlanden uitgaf, notabene met de titel van de XVII Provinciën' en daarin een kaartje van het Hertogdom Brabant - dat al bijna twee eeuwen niet meer bestond - afdrukte naast een kaartje van Staats-Brabant.

De tentoonstelling

In chronologische volgorde wordt in deze tentoonstelling de roem en de tragiek van Brabant in de vorm van kaarten uitgebeeld. En onder kaarten verstonden onze voorouders geenszins de saaie en koele, louter technische weergave van een grondgebied. De oude graveurs waren in hun ambachtelijk kunnen ook ware kunstenaars, al beroemden zij zich daarop niet. Zij bezaten een aangeboren schoonheidsgevoel waarmee zij hun ambachtelijke produkten bezielden. Wij zien op de oude kaarten de mooiste versieringen, menselijke figuren, zeemonsters, windrozen en sierletters en de kaarten werden met de hand dikwijls prachtig ingekleurd. De cartografie is in wezen een tak van kunstzinnige grafiek waarvan de aantrekkelijkheid ook nu nog de



kunstliefhebber aanspreekt.

Interessant is ook het grote aantal kaarten dat aan de ‘kwartieren’ van Brabant gewijd is. De noord-Nederlandse cartografie die rond 1600 onder leiding van gevluchte Vlaamse en Antwerpse cartografen de kunst van het kaartmaken overnam, maakte een aantal kaarten van het ‘kwartier’ van Leuven - waaruit Brabant was ontstaan -, van Brussel, van Antwerpen en van 's Hertogenbosch alsof het levende eenheden van het vaderlands bestel waren, hoewel ze in feite niet meer bestonden. De meest geliefde kaart is die van de Meierij van 's Hertogenbosch, met de prachtige wapens - die ook op de tentoonstelling hangt - maar zij staat in schrille tegenstelling tot het armzalig lot dat ‘staats-Brabant’ als machteloos generaliteitsland beschoren was. De derde sector van de tentoonstelling vormen de kaarten van de belangrijkste steden van het Hertogdom van Brabant, waarbij Leuven voorop staat als de kern van Brabant. Evenals er landkaarten werden gemaakt om velerlei redenen, zo ook werd er van de grafiek en van de drukkunst gebruik gemaakt om de steden uit te beelden. Prachtige stadsplattegronden en vogelvlucht-kaarten zijn het gevolg geweest. En ook deze vonden hun oorsprong in Brabant. Want evenals de eerste atlas van de wereld in 1570 door de Antwerpenaar Ortelius was samengesteld en uitgegeven, zo werd ook de eerste steden-atlas van de wereld gemaakt door een naar Keulen gevluchte Mechelse cartograaf Frans Hogenberg. Een hoogtepunt daarvan vormt de tweebladige kaart van Antwerpen door de Vlaamse graveur Joris Hoefnagel. Kortom, voor eenieder die zich voor de geschiedenis, de kunst en voor het gewest Brabant interesseert is een bezoek aan deze expositie een bron van informatie en genoegen, een hernieuwde confrontatie met het eigen verleden en met de samenhang van een gewest dat meer kansen van hernieuwde verbondenheid heeft dan ooit. Er zal een beredeneerde catalogus beschikbaar zijn. En tenslotte... deze tentoonstelling staat in een omgeving die en landschappelijk en historisch en architectonisch tot de juwelen van de Nederlanden behoort.

mr. H.A.M. van der Heijden is ouduitgever en beoefenaar van de historische cartografie. Hij schreef een boek over de oudste kaarten van Europa, over de Leo Belgicus en een Engelstalig boek ‘Old maps of the Netherlands’.