Neerlandia. Jaargang 97

[p. 123]

Een gastdocentschap in Berlijn
‘Helemaal te gek’
door Irene Spijker

In het najaar van 1990 werd mij volkomen onverwacht de vraag gesteld of ik iets voelde voor een gastdocentschap in Berlijn. De hoogleraar die aan de afdeling Niederländische Philologie van de Freie Universität in West-Berlijn historische Nederlandse letterkunde en ‘Landeskunde’ had gedoceerd, was met pensioen gegaan. Omdat de benoeming van een opvolger nog wel even op zich zou laten wachten, was men op zoek naar een gastdocent die gedurende het zomersemester van 1991 (van april tot oktober) het onderwijs in deze vakken zou kunnen geven. Ik had niet veel tijd nodig om een beslissing te nemen: nog geen twee etmalen nadat ik de uitnodiging had ontvangen, belde ik naar Berlijn om te melden dat ik graag zou komen.

En zo begaf ik mij de dag na Pasen 1991 's morgens vroeg op weg naar Berlijn, in een volgestouwde auto: dozen en tassen met kleren, beddegoed, een typemachine, een paar koffertjes met cassettebandjes en vooral veel boeken en paperassen, die ik nodig zou hebben bij het geven en voorbereiden van de colleges en bij het schrijven van een aantal artikelen en een lezing waaraan ik daarginds wilde werken. Aangekomen in het stadsdeel Kreuzberg, waar een medewerkster van de Freie Universität een ruime huurkamer voor mij had gevonden, sjouwde ik al deze spullen 66 treden op en de volgende dag nam ik de U-Bahn naar de universiteit. Deze ligt in het zuidwesten van de stad, op een steenworp afstand van de prachtige Staatliche Museen. De secretaresse van de afdeling Niederländische Philologie ontving mij hartelijk, wees mij mijn werkkamer en maakte mij wegwijs. Op een prikbord in de gang prijkte, in rood-wit-blauw, de aankondiging dat Frau Dr. Irene

Berlijn, Freie Universität Habelschwerdter Allee (foto I. Spijker)

Spijker dat semester gastdocente zou zijn en ernaast hing het uitgewerkte collegeprogramma dat ik enige maanden daarvoor had ingediend. Er hadden aardig wat studenten te kennen gegeven mijn colleges te willen volgen, zo hoorde ik. Voor alle colleges bij elkaar zouden het er ongeveer 30 zijn. Benieuwd naar die studenten, hun kennis van het Nederlands en hun reacties op de collegestof gaf ik enkele dagen later in een klein zaaltje mijn eerste colleges voor een buitenlands publiek.

Het was een gemêleerd gezelschap. De afspraak was dat ik colleges van verschillend niveau zou geven - voor wat de letterkundecolleges betreft een ‘Grundkurs’, een ‘Proseminar’ en een ‘Hauptseminar’, dat wil zeggen een cursus voor respectievelijk beginners, gevorderden en vergevorderden, en dan nog een Proseminar ‘Landeskunde’. Van tevoren echter was mij al verteld dat zich voor zowel de Grundkurs letterkunde als het college Landeskunde studenten van diverse kennisniveaus zouden inschrijven: sommige vergevorderde studenten hadden door omstandigheden nog niet voldaan aan de verplichting een beginnerscollege historische letterkunde of een college historische Landeskunde te volgen. Inderdaad verschenen er vooral bij de Grundkurs enkele studenten die nog veel moeite hadden met het Nederlands èn studenten die onze taal vlot spraken; sommige waren al eens voor langere tijd in Nederland of Vlaanderen geweest. Niet alleen de mate waarin zij het Nederlands beheersten, varieerde: ook waren zij afkomstig uit verschillende studierichtingen. Een aantal van hen had Nederlands als hoofdvak gekozen, voor velen was het een tweede vak. Het hoofdvak van deze laatsten was bijvoorbeeld germanistiek, Engels, romanistiek, Spaans, geschiedenis of kunstgeschiedenis.

Motivatie

Wat brengt een Duitse jongere er eigenlijk toe Nederlands te gaan studeren, als hoofdvak of als tweede vak? Op die vraag kreeg ik

[p. 124]

uiteenlopende antwoorden. Natuurlijk waren er studenten die Nederlands als tweede vak hadden gekozen omdat ze nu eenmaal iets moesten kiezen. Sommige studenten hadden een Nederlandse vriend of vriendin en waren zo tot hun keuze gekomen. Eén student vertelde me frank en vrij dat hij in Nederland verwekt was; ook dat kan blijkbaar een motief voor deze studiekeuze zijn. Heel sympathiek vond ik de reden die een oudere mevrouw aanvoerde: haar man en zij bezaten een huis aan de Nederlandse kust, waarin ze elk jaar vrij veel weken bivakkeerden. Zij had besloten colleges Nederlands te gaan volgen om de taal goed te leren en om zoveel mogelijk te weten te komen over de cultuur van haar tijdelijke plaatsgenoten. Dat zij al veel over die cultuur had gelezen, was zonneklaar. Intens genoot zij telkens weer van de colleges Landeskunde. Ten slotte waren er veel studenten die Nederlands letterlijk als steunvak voor hun hoofdvak nodig hadden. Zo was er een meisje dat als hoofdvak kunstgeschiedenis had en zich had gespecialiseerd in Rembrandt; om Rembrandts kunst beter te kunnen verstaan, wilde zij zich verdiepen in allerlei facetten van de Nederlandse cultuur van de zeventiende eeuw, en documenten uit die tijd en Nederlandstalige publikaties over haar favoriete schilder wilde zij in de oorspronkelijke taal kunnen lezen. En zo waren er meer studenten kunstgeschiedenis die vanuit hun belangstelling voor onze Gouden Eeuw als vanzelf terecht waren gekomen bij het vak Nederlands.

Lering en vermaak

Uit hoeveel verschillende studierichtingen ze ook kwamen en hoezeer ze ook van elkaar verschilden voor wat hun beheersing van het Nederlands betreft, één ding hadden de meesten van hen gemeen: ze waren gemotiveerd, leergierig, enthousiast en beslist niet van plan zich met een Jantje-van-Leiden van de colleges af te maken. Dat bleek bijvoorbeeld uit hun evaluatie van de colleges Landeskunde. Ik had ernaar gestreefd een reeks samen te stellen die zowel lering als vermaak bood. Een aantal colleges (van elk twee uur) wijdde ik aan feiten uit de vaderlandse geschiedenis die voor de Nederlandse cultuur van groot belang zijn geweest: de Tachtigjarige Oorlog, de godsdiensttwisten, het optreden van Willem van Oranje enz. In dit kader behandelde ik tevens het Wilhelmus. In andere colleges besteedde ik aandacht aan wat luchtiger onderwerpen die ik evenzeer als typisch Nederlands beschouw, bijvoorbeeld de viering van het Sinterklaasfeest door de eeuwen heen. Toen ik de studenten aan het eind van de rit de vraag voorlegde welke colleges ze het meest gewaardeerd hadden, bleken praktisch allen voor de colleges over de Tachtigjarige Oorlog en de godsdiensttwisten te kiezen, onderwerpen die ik zelf zeer pittig vond; het leek me niet niks om als Duitser in een beperkt aantal uren zoveel namen en gebeurtenissen over je heen te krijgen: Willem van Oranje, Maurits, Filips II, Margaretha van Parma, Alva, Oldenbarnevelt, de Staten-Generaal, de geuzen, rooms-katholieken, sacramentariërs, wederdopers, lutheranen, calvinisten, remonstranten, contraremonstranten, Arminius en Gomarus, de Contrareformatie...

De bereidheid zich in te zetten bleek ook uit de gemaakte werkstukken. Bijna iedere student moest wel één of twee werkstukken schrijven. De gevorderde studenten dienden dat in het Nederlands te doen. Degenen die nog niet zo lang met de studie bezig waren, mochten het desgewenst in het Duits doen. Ik spoorde hen er echter toe aan, een poging te wagen in het Nederlands te schrijven, hun verzekerend dat ik alle fouten tegen de Nederlandse taal weliswaar zou verbeteren maar daarop niet zou letten bij het vaststellen van het cijfer. De meesten trokken de stoute schoenen aan en leverden inderdaad een in het Nederlands geschreven stuk in. Niet alleen voor een correct gebruik van onze taal spanden ze zich in. Sommigen besteedden aan de inhoud van hun werkstuk aanzienlijk meer aandacht dan ik van hen verlangde. In de Grundkurs letterkunde stond de (voor Nederlanders) bekende Middelnederlandse tekst Karel ende Elegast centraal. Elke student die dit college volgde, moest een korte verhandeling schrijven over een aspect van deze tekst. Eén van de jongens had tot opdracht twee korte, eenvoudige artikeltjes over een bepaalde passage te lezen, de strekking van deze beide artikeltjes in zijn eigen woorden weer te geven en vervolgens zijn eigen interpretatie van de passage in kwestie te geven. Dit alles deed hij braaf, maar die twee opgegeven artikeltjes waren kost die voor hem niet stevig genoeg was. Hij had daarom een lijvig en beslist niet eenvoudig boekwerk over Karel ende Elegast uit de bibliotheek gehaald en was nagegaan wat daarin over de passage werd gezegd...

Ook aan de colleges zelf nam menigeen zeer betrokken deel. De colleges van de zojuist genoemde beginnerscursus werden voor een groot deel gevuld met het lezen van Karel ende Elegast. Om beurten lazen de studenten een paar tientallen verzen, en dat deden sommigen vol overgave, goed op toon en zich helemaal in de tekst inlevend. Maar ook de studenten van het Hauptseminar (waarop ik Bredero's Klucht van de koe behandelde) en die van het Proseminar over lyriek vanaf de middeleeuwen tot het jaar 1800 legden zich erop toe op toon voor te lezen.

[p. 125]

Reacties

Het behoeft nauwelijks betoog dat het enthousiasme en de inzet van de studenten zeer veel bijdroegen aan het plezier dat ikzelf in de colleges had. Wat door Nederlandse studenten soms als afgezaagd wordt bestempeld en de reactie ‘dat weten we toch al lang’ wekt, was voor deze studenten volkomen nieuw. Om een komische passage uit Karel ende Elegast moesten ze hardop lachen. Een gedicht van Vondel vonden ze ontroerend, en dat durfden ze ook met zoveel woorden te zeggen. Innig gelukkig was ik op een ochtend met de reactie van een jongen die de collegereeks over lyriek volgde. Tijdens de eerste colleges was duidelijk te merken dat de gedichten die wij behandelden, hem niet konden bekoren: de middeleeuwse Heinric van Veldeke, een aantal anonieme middeleeuwse dichters, de op de overgang van de zestiende naar de zeventiende eeuw levende Justus de Harduwijn - waarom moesten ze zonodig altijd weer over liefde schrijven? Maar toen kwam het college waarop Bredero aan bod kwam en ik een cassettebandje draaide met zijn lied Boerengezelschap, gezongen in plat zeventiende-eeuws Hollands. Met een brede grijns op zijn gezicht zat diezelfde student te luisteren en na afloop riep hij uit: ‘Helemaal te gek!’ Ik heb het bandje nogmaals gedraaid en na afloop van het college vroeg hij me of hij het mee naar huis mocht nemen om het te kopiëren. Een bandje met liedjes van Drs. P., waarvan ik iets liet horen tijdens een college over humor door de eeuwen heen (in de reeks Landeskunde) vond ook gretig aftrek: verscheidene studenten hebben het mee naar huis genomen om het te kopiëren of om het te laten beluisteren door hun vriend of vriendin.

Slotsom

Een mooie ervaring was het te constateren dat enkele studenten die aan het begin van het semester nog met veel haperingen, heel zachtjes en met een kleur als vuur een paar Nederlandse zinnen produceerden, zulke duidelijke vorderingen maakten. Nederlandse studenten die Nederlands studeren, krijgen het Middelnederlands en het zeventiende-eeuws allengs beter onderde knie, buitenlandse studenten Nederlands boeken hoorbaarvooruitgang op alle fronten. Eveneens vond ik het prettig de studenten nu en dan ook buiten de colleges te kunnen helpen, bijvoorbeeld door het corrigeren van een belangrijke brief aan een Nederlandse instantie.

(foto I. Spijker)

En niet in de laatste plaats: ik leerde hun niet alleen, zij leerden mij ook. Dat is eveneens het geval wanneer je in je eigen land doceert, maar in het buitenland geldt dit des te sterker. Van zoveel eigenaardigheden in onze cultuur, van zoveel ‘typisch Nederlandse’ dingen ben je je niet bewust. Zo verbaasden enkele beginnende studenten zich erover dat wij onderscheid maken tussen ‘goedemorgen’ en ‘goedemiddag’. Wat een precisie! De mevrouw met het tweede huis in Nederland was het opgevallen dat iedereen met oudejaarsavond thuis is, of bij vrienden of familie, en dat je in veel restaurants die avond niet terecht kunt. Dat laatste was mij nooit opgevallen, want inderdaad: ik breng die avond altijd thuis of bij familie door. En een jong meisje merkte verheugd op dat mijn handschrift zo typisch Nederlands was - het leek sprekend op dat van haar Nederlandse tante. Ik moet bekennen dat ik wel typisch Duitse, Engelse of Belgische trekjes in handschriften herken maar dat ik nooit eerder had geweten dat ook het handschrift van ons Nederlanders nationale kenmerken vertoont.

Het Berlijnse avontuur hield natuurlijk niet op bij de universiteit: het was een ervaring op zichzelf, een half jaar in een buitenlandse wereldstad te wonen. En dat die wereldstad Berlijn heette, maakte die ervaring nog indringender. Het was 1991, nog maar kort na het vallen van de muur. Ik maakte derhalve van zeer nabij een unieke periode uit de Berlijnse geschiedenis mee. Het was een vreemde gewaarwording om zomaar onder Brandenburger Tor te kunnen doorlopen en om bij Checkpoint Charlie niet gecontroleerd te worden. Het was fantastisch om zomaar een dagje te kunnen gaan genieten van het prachtige Oostduitse platteland en bij het weer binnenrijden van West-Berlijn door niets anders te worden opgehouden dan een file van dagjesmensen. Het was wonderlijk te merken dat veel Westberlijners tal van mooie plekjes in de onmiddellijke omgeving van hun stad evenals ik voor het eerst zagen. En het was leerzaam om met eigen ogen te zien met welke problemen onze oosterburen nu werden geconfronteerd en met eigen oren te horen hoe zij daarop reageerden.

Kortom, ik ben er nog steeds blij om dat ik indertijd de uitnodiging tot dit avontuur heb aangenomen: het was een boeiende ervaring.

Dr. Irene Spijker verricht onderzoek aan de Universiteit Utrecht op het gebied van de Middelnederlandse en Oudfranse literatuur.