Neerlandia. Jaargang 97

[p. 92]

Het ijzeren gordijn tussen Nederland en België 1915-1918
door C.J.M. Kramers

Op 6 juni 1915 zond de Duitse gezant in Nederland een nota aan het Ministerie van Buitenlandse Zaken. Hierin stond dat de militaire autoriteiten het nodig hadden gevonden langs zekere gedeelten van de Nederlandse grens metalen draden aan te leggen. Deze zouden een week later onder zeer krachtige elektrische spanning worden gezet. Het aanraken van de draden zou ernstige gevolgen met zich meebrengen. De militairen hadden op enige afstand van de lijn waarschuwingsborden geplaatst. De Nederlandse regering werd ingelicht om de autoriteiten in staat te stellen desgewenst zelf maatregelen te nemen.

De Duitsers legden deze draad aan op Belgisch gebied en ten noorden van het Drielandenpunt, nog enkele kilometers over Duits gebied, voorbij Vaals. De versperring bestond uit zeven zinken draden, 30 centimeter boven elkaar, gespannen tussen houten palen. Op een paar meter aan weerszijden van de draden waren er afsluitingen gespannen van prikkeldraad en er stonden waarschuwingsborden. Om de 500 meter waren wachthuizen geplaatst, waartussen intensief werd gepatrouilleerd door de uit 39-plussers samengestelde Landsturm.

Onheilspellend

Deze ‘Elektrische Grenzabsperrungszaun’ is beschreven in een ‘Wachbuch’ (handboek voor de wachters), waarin sprake is van een ‘Streckenmeister’ (wachtmeester) en ‘Schalthausposten’ (schakelhuisjes) die de stroom van ongeveer 2000 volt moesten leveren. Ook waren er tripmijnen, signaallampen, alarmsystemen en er hingen soms observatieballonnen in de lucht. Waar de grens rivieren en kanalen kruiste, hing de draad vlak boven het wateroppervlak. Bij hoog water werd de stroom uitgeschakeld. Zuidelijk van Eijsden was over de Maas ook nog een zware ketting gespannen. Langs de Belgische oever van de grens-Maas bevond zich ook een elektrische draadversperring. De rivier was hoogstens te bereiken via een riool of door een beek, als er tenminste geen stevige versperring onder water zat. Bij enkele grensovergangen naar Nederland waren er doorlaatposten, alsmede op plaatsen waar Belgisch gebied door de draad van het eigen land was afgesneden.

Hoofddoel van de draad was het tegengaan van grensoverschrijding door Belgen die zich ingevolge de oproep van Koning Albert bij hun leger wilden voegen; dat doel is in belangrijke mate bereikt. De draad bemoeilijkte ook desertie door Duitse militairen en smokkelarij.

Koning Albert (1875-1934) als opperbevelhebber aan het front. (Schilderij van A. Cluysenaer)

Smokkel

Uit een oogpunt van bestrijding van de smokkelarij was de nieuwe versperring de Nederlandse autoriteiten niet onwelkom. In juni 1915 gaf de commandant van het Veldleger opdracht om uit te zoeken waar de draad precies liep. Uiteraard konden Nederlandse militairen bij het uitvoeren van deze opdracht geen Belgisch gebied betreden. Op een plek in de provincie Antwerpen, waar het juiste verloop van de grens niet duidelijk was, was de toegangsweg tot een Nederlands erf afgesneden. Ongeacht de vraag in welk land die weg lag, is toen op Nederlands verzoek de versperring wat naar het zuiden verlegd. Op andere plaatsen werd het gebruik van doorlopende landbouwwegen door de versperring beperkt.

Vanwege de smokkel bestond er ook aan Nederlandse zijde behoefte de grens en al het grensverkeer scherp te controleren. Doorgaande wegen waren met plaggen en prikkeldraad geblokkeerd. Langs de grens zelf had het Nederlandse leger prikkeldraad en andere

[p. 93]

markeringen aangebracht. Hierdoor kon ook worden voorkomen dat Nederlandse en Duitse militairen onopzettelijk de grens zouden overschrijden. Ook kon worden vastgesteld of vluchtelingen zich op Nederlands gebied bevonden: daar mochten zij niet meer door Duitsers worden achtervolgd en aangeschoten. Tot verdriet van het Nederlandse leger werd de door hen aangebrachte markering herhaaldelijk beschadigd. Ik heb begrepen dat aan Nederlandse zijde ook is overwogen een elektrische versperring aan te leggen, maar dat daarvan onder meer vanwege de kosten is afgezien.

Vrij België binnen Nederland

De Duitsers hebben nooit de Belgische enclave Baarle Hertog bezet, want zij hadden daartoe de Nederlandse grens moeten overschrijden. In november 1915 lichtte de Duitse gezant de Nederlandse regering in dat Franse en Belgische officieren over land in burger naar Baarle Hertog waren gekomen om in dit Belgische dorp een radiozendinstallatie te bouwen. Duitsland beschouwde dit als een militaire operatie en eiste dat Nederland de aanvoer van onderdelen voor deze zender zou beletten. Ons leger heeft toen een prikkeldraadversperring aangelegd om de gezamenlijke woonkern Baarle Hertog en Baarle Nassau heen. Op zes plaatsen controleerden militaire posten het goederenverkeer. De trein uit Tilburg reed toen niet verder dan Alphen, zodat er geen voorwerpen, dus geen onderdelen, vanuit een rijdende trein op Belgisch gebied konden worden afgeworpen.

De elektrische versperring heeft zeker aan zijn doel beantwoord. In de eerste maanden van de oorlog konden de Duitsers grensoverschrijding maar beperkt verhinderen; in december 1914 kwamen er nog vijfduizend mensen overheen. Toch werd op verdachten al snel het vuur geopend. Met bajonetten werd in bossages geprikt, waarbij vluchtelingen werden geraakt en gepakt. Vrachtschepen met lading, die langs kanalen de grens overkwamen - de Zuid-Willemsvaart was al in de zomer van 1915 weer open voor Nederlandse scheepvaart naar Maastricht - werden scherp gecontroleerd. Het kwam voor dat ladingen als kolen met zure chemicaliën werden besprenkeld om vluchtelingen te treffen dan wel af te schrikken. De draad heeft zeker meer dan honderd slachtoffers geëlectrocuteerd. Toch kon men er wel eens doorheenkomen met behulp van ladders, geïsoleerde tangen, rubber matten en rubberlaarzen. Met fietsbanden geïsoleerde klapramen en tonnen werden tussen de draden geplaatst. Als een koperdraad over de elektrische draad werd geworpen en de twee losse einden in emmers water werden gelegd, werd de stroom zwakker en even minder gevaarlijk. Het lukte ook wel eens via een sleuf onder de draad door te vluchten.



Bij onweer en stortbuien werd de stroom uitgeschakeld. Ook kon wel eens een Duitse wachtpost worden omgekocht.

In januari 1917 slaagde een stoomsleepboot uit Luik erin bij zeer hoog water over de gestreken stuwen heen met honderdvijftig passagiers Eijsden te bereiken. De boot werd onderweg wel beschoten, maar pantserplaten voor de stuurhut deden de kogels afketsen. Ook moesten een houten brug en een ponton worden geramd om er doorheen te komen.

In de Voerstreek bevindt zich een monument ter nagedachtenis van geëlectrocuteerde slachtoffers. In 1940 werd het door de SS opgeblazen, maar in 1972 is het heropgericht. In dit gebied herbergde Graaf Sècillon, burgemeester van Sint Martensvoeren, in zijn Pavillon veel ontsnapte geallieerde militairen, niet alleen krijgsgevangenen maar ook geallieerde manschappen die door de Duitse linies waren gekomen zonder te zijn gearresteerd. De Graaf leerde hen polstokspringen, waarna zij zonder gevaar voor electrocutie over de versperring heen konden komen.

[p. 94]

Vluchtelingen

Krachtens internationale overeenkomsten mochten ontvluchte krijgsgevangenen na aankomst in Nederland via Engeland doorreizen naar hun eigen legers. Een op Nederlands gebied aangeschoten en weggesleepte Russische militair werd na een Nederlands protest, toen hij in een Akens ziekenhuis was genezen, alsnog naar de Nederlandse grens geleid. Ook Belgen en burgers van andere oorlogvoerende landen werden na grensoverschrijding in Nederland opgevangen. De Nederlandse soldaten hadden instructie om niet meteen naar paspoorten te vragen omdat vluchtelingen aan de grens in levensgevaar konden zijn. Ook werd overwogen dat als deze vluchtelingen echte buitenlandse agenten waren, deze altijd wel van uitstekende documenten voorzien zouden zijn.

Belgen in Nederland, die zich bij hun leger wilden aanmelden en die niet als militair de grens overgekomen en geïnterneerd waren, konden ongehinderd naar Engeland reizen wanneer zij aan de Nederlandse autoriteiten vertelden dat zij daar werk zochten. Belgische consulaten mochten uiteraard niet als recruteringsbureau optreden. Er werkten toen trouwens ook Nederlanders in Engeland, munitiespecialisten, die daar meer verdienden dan in Nederland. België heeft eens gevraagd of Nederland niet de grensoverschrijding kon verhinderen van honderdvijftig Nederlanders die dagelijks in een munitiefabriek in Belgisch Limburg kwamen werken. Nederland antwoordde dit niet te kunnen belemmeren. Na de wapenstilstand kwamen veel bevrijde krijgsgevangenen westwaarts. De Nederlandse grenswacht moest alle medewerking verlenen aan de Britten. Belgen, Fransen en Italianen mochten alleen via de kortste weg door Limburg ons land passeren, vooral uit vrees voor besmetting met de Spaanse griep die onder de vluchtelingen en soldaten heerste.

Russische krijgsgevangenen mochten in ons land niet meer worden toegelaten. Zolang dat land nog aan de oorlog deelnam, konden over de grens binnengekomen Russische staatsburgers door bemiddeling van hun consul in Rotterdam naar Engeland reizen, maar na de revolutie kon dat niet meer.

De elektrische versperring was al enkele weken voor de wapenstilstand van 11 november 1918 niet meer volledig in bedrijf en is nadien in de kortste tijd geslecht. Daarmee verdween dit ijzeren gordijn, dat dus al dertig jaar vóór zijn beroemde meer Oostelijke naamgenoot had bestaan.