Neerlandia. Jaargang 97

[p. 60]

Nederland en Vlaanderen:
Eén taal, één taalgebied, één taalgemeenschap?
J.L.M. Kits Nieuwenkamp

Aan de discussie o.a. in Neerlandia over Nederland en Vlaanderen: één taal, twee culturen, is met het verschijnen van het boek Taaldidactiek aan de basis (Groningen, Wolters-Noordhoff 1992) een belangrijk element toegevoegd. De auteurs van het boek zijn namelijk van mening dat er weliswaar één Nederlands taalgebied bestaat, maar dat dit niet zonder meer wil zeggen dat er ook één taalgemeenschap is. Op blz. 126 schrijven zij:

‘De grenzen van de Nederlandse taalgemeenschap vallen samen met de staatsgrenzen’.

Nederland en Vlaanderen, niet alleen twee culturen, maar (dus) ook twee talen?

Standpunt ANV

Het ANV reageerde in een brief van 22 september 1992, gericht aan zowel de redactie als de uitgever, als volgt:

‘Het Nederlandse taalgebied omvat krachtens het op grond van normaal volkenrechtelijk gebruik tussen het Koninkrijk België en het Koninkrijk der Nederlanden in 1980 gesloten verdrag ter oprichting van de Nederlandse Taalunie zowel Nederland als de Belgische deelstaat Vlaanderen. Er bestaat dus sinds 1980 een aaneengesloten Nederlands taalgebied van ongeveer 20 miljoen inwoners, uiteraard met de nodige variëteit, niet alleen op taalgebied, eveneens vanzelfsprekend cultureel gesproken. Dat neemt niet weg dat het Nederlands overal, van Delfzijl tot Veurne, of van Tongeren tot Den Helder de officiële taal is, die door de bevolking - met uitzondering uiteraard van buitenlanders - wordt gebruikt. Dit voor wat de formele kant betreft.’

‘Wellicht dat de taalkundige kant u meer aanspreekt. Maar ook daar kan de conclusie niet anders zijn dan dat Vlaanderen onomstotelijk tot de Nederlandse taalgemeenschap behoort. Zoals gezegd, er bestaan zeker allerhande dialecten die voor een grote verscheidenheid zorgen. Maar er is geen principiëel verschil tussen bijvoorbeeld het onderscheid tussen Gronings en Limburgs enerzijds en het Westvlaams anderzijds. Het totale Nederlandse taalgebied, dus Nederland en Vlaanderen omvattend, is een lappendeken van dialecten en taalvariëteiten dat vergeleken moet worden met bijvoorbeeld het totale Duitse of Franse taalgebied. Behoren Oostenrijk en Duitstalig Zwitserland niet ook tot de Duitse taalgemeenschap? Welnu, evenzo behoort Vlaanderen tot de Nederlandse taalgemeenschap.’

Taaldidactiek

Onlangs heeft de eindredactie van Taaldidactiek aan de basis op deze en soortgelijke kritiek gereageerd door middel van een nota, waarin zij blijven bij hun opvatting dat er onderscheid gemaakt moet worden tussen taalgebied en taalgemeenschap. Omdat in Nederland en Vlaanderen beslist niet op dezelfde wijze van het Nederlands gebruik gemaakt wordt, kan er niet van één taalgemeenschap gesproken worden. De nota van de eindredactie gaat uitvoerig op dit aspect in:

‘Natuurlijk zijn we op de hoogte van het feit dat er een Taalunieverdrag bestaat. Het feit dát dit verdrag bestaat, betekent echter nog niet dat alles wat daarin is vastgelegd en afgesproken of wat daarin als nastrevenswaardig wordt beschouwd, op dit moment ook realiteit is. Het grootste gedeelte van het verdrag is gebaseerd op wenselijkheid. En dat geldt zeker ten aanzien van de hier in het geding zijnde kwestie: de tot op dit moment tot stand gebrachte gemeenschappelijkheden bevinden zich relatief in de marge van wat noodzakelijk zou zijn om nu of op betrekkelijk korte termijn van één taalgemeenschap te kunnen spreken.

Het is een onweerlegbaar historisch feit dat Vlaanderen in het verleden een uitermate belangrijk aandeel heeft gehad in de opbouw van de Nederlandse samenleving en de totstandkoming van de Nederlandse standaardtaal (dat hebben we trouwens nergens bestreden). Zoals we op pagina 135 van ons boek hebben geschreven, kunnen echter factoren die van invloed zijn geweest op het ontstaan en de opbouw van de Nederlandse standaardtaal in vroeger dagen niet meer als maatgevend worden beschouwd voor ontwikkelingen die daarna zijn opgetreden en helemaal niet meer voor de norm van die variëteit in de huidige tijd, zeker niet nu deze zich in een proces van eeuwen over alle rangen en standen in de Nederlandse taalgemeenschap heeft verbreid. Meer dan honderd jaar geleden werd een begin gemaakt de afzonderlijke standaardisatieprocessen, die zich aan weerszijden van de gemeenschappelijke staatsgrens ontwikkelden, op één lijn te brengen. Historisch sociolinguïstisch onderzoek (o.a. van Deprez, Jaspaert en Van Belle) laat zien dat deze wens tot nu toe grotendeels niet gerealiseerd is en wat de redenen daarvoor zijn.

Standaardtaalgebruik

Natuurlijk is het zo, dat er heden ten dage weinig verschillen zijn tussen het standaardtaalgebruik tijdens de nieuwsuitzendingen van de BRTN en de NOS, maar dat is onvoldoende om van één uniforme taalgemeenschap te kunnen spreken. Voor dat laatste moeten we kijken naar wat er in brede lagen van de bevolking leeft. Sociolinguïstisch gezien kunnen we pas van één taalgemeenschap spreken, wanneer deze

[p. 61]

door de taalgebruikers als zodanig wordt erkend en wanneer deze taalgebruikers daarnaar handelen. Wat dat betreft en wat betreft de karakteristieken van het actuele standaardtaalgebruik zien we echter aanzienlijke verschillen tussen Nederland en Vlaanderen. Het is beslist niet zo dat er zich op het dialectstandaardtaalcontinuüm, zoals dat in zowel Nederland als Vlaanderen bestaat, op een van de uiterste polen een compleet identieke standaardtaalvariëteit bevindt.

Wanneer Vlamingen standaardtaal spreken, hanteren ze niet alleen andere uitspraaknormen en andere communicatieve gewoonten dan Nederlanders, maar maken ze ook gebruik van andere woorden, zinswendingen en constructies. Daar komt nog bij dat uit onderzoek blijkt dat ze zeker geen positieve oordelen hebben ten aanzien van bepaalde uitspraakontwikkelingen in Nederland (b.v. de ‘Gooise r’), het overvloedig gebruik van anglicismen en ten aanzien van bijvoorbeeld de Nederlandse ‘veelpraterij’. Nederlanders hebben mutatis mutandis soortgelijke attitudes/oordelen ten aanzien van het (standaard)taalgebruik in Vlaanderen, waar nog bij komt dat ze zich, in tegenstelling tot veel Vlamingen, weinig gelegen laten liggen aan de wenselijkheid van uniformiteit. In de geschreven standaardtaalvariëteit in Nederland en Vlaanderen bestaan weliswaar minder verschillen, maar ze zijn er wel degelijk (b.v. in woordgebruik en terminologie, in het gebruik van samengestelde werkwoordsvormen etc.).

Standaardisatie

De conclusie ten aanzien van het bovenstaande kan volgens ons niet anders zijn dan dat Nederland en Vlaanderen weliswaar behoren tot hetzelfde taalgebied, maar vooralsnog niet tot dezelfde taalgemeenschap. Op dit moment lijken zich in velerlei opzichten aan weerszijden van de grens in brede lagen van de bevolking veeleer eigenstandige standaardisatieprocessen voor te doen. In hoeverre een daadwerkelijke taalgemeenschap van Nederland en Vlaanderen in de toekomst zal worden gerealiseerd, valt op dit moment niet te voorspellen, zoals we ook in ons boek hebben aangegeven. In ieder geval zal dat alleen maar mogelijk zijn, wanneer degenen die daar invloed op kunnen uitoefenen zich sterker laten leiden door

Is het gebruik van het Nederlands in Groningen (links, Martinitoren) en bijvoorbeeld Limburg (rechts) door het toebehoren tot Nederland over en weer zodanig gelijk en terzelfdertijd zodanig afwijkend van een Nederlandstalige provincie in België, dat inderdaad binnen Nederland, met weliswaar een grote regionale variatie, daadwerkelijk van één gemeenschap moet of kan worden gesproken?
(foto's J. van Hoorn)

argumenten van haalbaarheid dan door argumenten van wenselijkheid: een taalgemeenschap wordt geconstitueerd door taalgebruikers, niet tot stand gebracht door ‘wishful thinkers’ of beleidsmakers. Aan een gemeenschappelijke taalgemeenschap, waar wij voorstander van zijn, moet heel concreet en praktisch gewerkt worden. Daarbij dient dan wel zo realistisch mogelijk te worden uitgegaan van haalbaarheidsargumenten en van de alledaagse taalwerkelijkheid zoals die nu bij de taalgebruikers bestaat en door ons is beschreven.

In Taaldidactiek aan de basis hebben we, zij het wellicht te kort, in de context van het Nederlandse onderwijs en vanuit een sociolinguïstisch perspectief willen aangeven hoe de ‘taalrelatie’ van Nederland en Vlaanderen er op dit moment uitziet, niet meer dan dat. We menen dat we met onze beschrijving recht hebben gedaan aan de realiteit maar we weten ook dat sommigen een en ander wellicht anders (zouden willen) zien. De situatie in Vlaanderen (en Nederland) hebben we naar ons oordeel realistisch en hoffelijk, en vooral met respect voor de ontwikkelingen in Vlaanderen, beschreven.’

Tot zover de eindredactie van Taaldidactiek aan de basis.

Conclusie

Ondanks deze verklaring blijft de vraag of het onderscheid tussen taalgebied en taalgemeenschap niet te academisch is. Is het gebruik van het Nederlands in Groningen en bijvoorbeeld Limburg door het toebehoren tot Nederland over en weer zodanig gelijk en tezelfdertijd zodanig afwijkend van een Nederlandstalige provincie in België, dat inderdaad binnen Nederland, met weliswaar een grote regionale variatie, daadwerkelijk van één gemeenschap moet of kan worden gesproken? En hoe luidt het antwoord op dezelfde vraag binnen het Duitse taalgebied met betrekking tot Sleeswijk-Holstein en Beieren ten aanzien van Oostenrijk?

Taalpolitiek gesproken een schadelijke fijnslijperij, die een taalgebied verbrokkelt en niet bijdraagt aan versterking van de taal- en cultuurpolitieke positie van de Nederlanden in Europa.

De schrijver is algemeen secretaris van het ANV