Neerlandia. Jaargang 97

[p. 41]

[Nummer 2]

Wel beschouwd
Toekomst van Vlaanderen ter discussie

Nu het federaliseringsproces in België grotendeels is voltooid, rijst de vraag: hoe nu verder? Over die federalisering bestaat in Nederland nog veel onkunde en onbegrip. Dit geldt trouwens nog meer voor het Vlaamse volksnationalisme dat die federalisatie in zo sterke mate heeft geïnspireerd en gemotiveerd. Die federalisatie wordt in Nederland nogal eens geduid als een onnodige fragmentering van België. In een Europa op weg naar grotere staatkundige eenheid ziet men hierin een anachronistisch verschijnsel. Men ziet hierbij over het hoofd dat de staatkundige ontwikkeling zich steeds voltrekt in het spanningsveld van integratie, streven naar grotere en nauwere eenheid enerzijds en differentiatie, streven naar grotere verscheidenheid anderzijds. Als staatkundige integratieprocessen niet of onvoldoende wortel schieten, of onvoldoende recht laten wedervaren aan de verscheidenheid in cultureel en economisch opzicht, dan roepen zij onvermijdelijk tegenkrachten op die opkomen voor eerbiediging van die verscheidenheid. Dat is steeds de inzet geweest van het Vlaamse volksnationalisme.

In Nederland is er vanouds een sterke neiging de pluriformiteit van de eigen samenleving te benadrukken, zoals die zich met name manifesteert in onze religieus-culturele verscheidenheid en gestalte heeft gekregen in onze verzuilingstraditie. Echter, voor het goed recht van etnisch-culturele pluriformiteit en de staatkundige erkenning hiervan bestaat veel minder begrip. Vandaar dat we weinig begrip aan de dag hebben gelegd voor de etnisch-culturele problematiek in België en weinig interesse getoond hebben voor de Vlaamse strijd voor handhaving van de Nederlandse taal in België.

Met de voltooiing grotendeels van het federaliseringsproces in België rijst een aantal cruciale vragen betreffende de verdere ontwikkeling van Vlaanderen, die ook voor een algemeen-Nederlandse organisatie als het ANV van groot belang zijn en die wij daarom gaarne in Neerlandia ter discussie willen stellen. In eerste instantie zouden we die vragen ter beantwoording willen voorleggen aan een aantal prominente politici in Vlaanderen en aan wetenschapsbeoefenaars aldaar, die gezien hun discipline en interesse, eveneens een relevante bijdrage kunnen leveren tot verheldering van de actuele situatie en toekomst in Vlaanderen; daarna ook aan Nederlandse politici en andere geïnteresseerden. Het gaat hierbij met name om de volgende vragen:

1. Wat is de taak en toekomst van de Vlaamse Beweging, nu de Vlaamse natie zich in een eigen (deel)-staatsverband verder kan ontwikkelen? Hoe verhoudt die Beweging zich tot het herlevende rechtse extremisme in Vlaanderen? Is het juist zoals te lezen valt in een discussie over multicultureel samenleven in Vlaanderen tussen J. Leman, kabinetchef van de Koninklijke Commissaris voor het Migrantenbeleid, en P. de Roover, algemeen voorzitter van de Vlaamse Volksbeweging, dat de Vlaamse Beweging te defensief is ingesteld en dus per definitie bijna altijd het onderspit moet delven in een wereld die steeds meer een mondiaal karakter krijgt? (Zie Kultuurleven, februari 1993, p. 17).

2. In welke richting dient de Vlaamse natie zich verder te ontwikkelen, nu zij tot op zekere hoogte haar eigen weg kan gaan? Welke impulsen tot vernieuwing van de Vlaamse cultuur en politiek worden hieraan ontleend? In het rapport Vlaanderen op een Keerpunt (1990) van de club van Leuven werd te dien aanzien vooralsnog tamelijk pessimistisch gereageerd. Het Vlaams Blok tracht nieuwe politieke inspiratie te putten door het ‘Vlaanderen eerst’ van weleer te vertalen in de leuze: ‘Weg met de gastarbeiders’, maar hiermee valt men in feite terug in een defensief nationalisme, een etnisch geïnspireerd protectionisme dat met behulp van de nodige demagogie wel een kortstondig electoraal succes oplevert, maar praktisch niet te realiseren valt en uiteindelijk een steriel achterhoedegevecht is tegen de loop der historie waarin nationale staatsgrenzen hun beslissende betekenis verliezen als gevolg van de snel groeiende internationale interdependentie. De reputatie van de Vlaamse zaak wordt hiermee uiteraard niet gediend.

3. Hoe te oordelen over de verdere ontwikkeling van België als federale staat, zij het een federatie sui generis, zoals uiteengezet wordt in het vorig jaar verschenen leerboek over het Belgische staatsrecht: Treatise on Belgian constitutional law (ed. André Alen). Hoe relevant is het staatkundig saamhorigheidsbesef nog dat België als - nu federale - staat bijeenhoudt? Is die federalisering wellicht een tussenstation op weg naar een confederale structuur? De Volksunie heeft zich eerder al uitgesproken voor een dergelijke ontwikkeling, maar onlangs ook de Vlaamse minister-president L. Van den Brande. Het ‘natuurlijke proces’ van de Belgische scheiding, zo stelt ook de Vlaamse auteur van Spiegel Zuid in Neerlandia, 1, 1993, is nog niet ten einde.

De vierde en tot dusverre meest ingrijpende staatshervorming sinds het ontstaan van de Belgische staat leidt ook tot een nieuwe vormgeving van het buitenlands beleid, met name tot mede-uitoefening van het verdragsrecht door de deelstaten. De Benelux zal eveneens een andere karakter krijgen. Wat zal de invloed daarvan zijn op de verdere ontwikkeling van de Benelux?

[p. 42]

Een praktisch probleem van de huidige federalisering is de gecompliceerde structuur waarin zij gestalte heeft gekregen. De Volksunie heeft er eerder voor gepleit de bestuursstructuren van de federale staat zo eenvoudig en doorzichtig mogelijk te houden. Dat is totdusverre niet erg gelukt. Het oprichten van Vlaamse en Waalse deelstaten in België, aldus de Volksunie, heeft alleen zin als zij leidt tot de ontwikkeling van een betere democratie (Zie Besluiten van het 14e Volksunie Kongres sub 5.01 en 5.21). Wat mogen de burgers in België te dien aanzien de komende jaren verwachten? De staatshervorming zelf is grotendeels buiten de kiezers om gegaan. Het debat daarover is beperkt gebleven tot een handvol specialisten.

Op de laatste acte van het federaliseringsproces is nogal pittige kritiek geleverd door een tweetal strijdbare Vlamingen. Het voormalige VU-parlementslid D. Deconinck noemt het akkoord daarover een blunder van formaat (Zie Meervoud-Dossier, februari 1993). Hij ziet daarin helemaal niet de kroon op de lange strijd voor Vlaamse emancipatie en zelfbestuur, maar veeleer een stap terug. Tegenover de overdracht van nieuwe bevoegdheden aan de Vlaamse Raad staat volgens deze criticus een groot verlies van Vlaamse invloed. Door de afschaffing van het dubbelmandaat is de Vlaamse Raad nl. niet langer vertegenwoordigd in het Belgische parlement en verliest die Raad bijgevolg alle invloed op wat op nationaal niveau beslist wordt. De aanwezigheid in de Senaat ziet Deconinck slechts als een doekje voor het bloeden, gegeven de geringe politieke betekenis van de Senaat in de nieuwe staatkundige structuur. Hij meent dat hiermee een nieuwe valkuil gespannen wordt door het traditionele establishment en de Waals-Franse chantage. België berust op een permanent bondgenootschap tussen deze twee machten dat soms het karakter aanneemt van een echte samenzwering. Daartegenover signaleert hij het spreekwoordelijke geduld en de aartsnaïviteit van de Vlamingen. De bekende Vlaamse publicist M. Grammens reageert in dezelfde trant in zijn Journaal van 18 februari 1993 en spreekt in dit verband zelfs van een nationale schande.

Vanwaar die scherpe kritiek van Vlaamse zijde? Onderscheidt België zich juist niet door de ingenieuze wijze waarop het zijn complexe etnische problematiek stap voor stap op vreedzame wijze weet op te lossen? Heeft de Vlaamse deelstaat niet het grote voordeel dat hij de staatkundige belichaming is van een authentiek en door lange strijd gerijpt nationaal zelfbewustzijn? De Waalse deelstaat mist een dergelijk nationaal besef. De Vlaamse deelstaat heeft daardoor, lijkt mij, betere mogelijkheden om zich zelfstandig en zelfbewust te ontwikkelen.

4. Ik kom hiermee vanzelf op de vierde vraag, n.l. hoe dient de Vlaamse deelstaat zich verder te ontwikkelen in relatie tot Nederland? Lange tijd is in de Vlaamse Beweging de heelnederlandse solidariteit gekoesterd en gepropageerd, maar de laatste tijd zien we in Vlaanderen in aansluiting op zijn nieuwe staatkundige status een neiging tot particularisme en een zekere reserve t.a.v. de Nederlandse cultuurgenoten. Vlaanderen en Nederland moeten de instrumenten van hun samenwerking uitbouwen en versterken, zo betoogde de Vlaamse minister-president L. Van den Brande in een toespraak op het Algemeen-Nederlands Studentencongres in Leuven eind november 1992. Die samenwerking kan uitgroeien tot de kern van de Europees-culturele alliantie zoals ik die mij voorstel, aldus deze Vlaamse politicus.

Op de ANV-conferenties De Nederlanden Nu in 1988 en 1989 zijn door de toenmalige premiers van België en Nederland, W. Martens en R. Lubbers, ook al veelbelovende intentieverklaringen afgelegd, maar wat is daarvan in de praktijk tot nu toe terecht gekomen? Hoe lang praat men nu ook al over de vervanging van het culturele verdrag dat hoog nodig toe is aan een herziening? Eenparig aangenomen moties van de Interparlementaire Commissie van de Taalunie om de uitvoering van dit verdrag te integreren in het Taaluniebeleid hebben totdusverre niets opgeleverd. Op een terrein waar samenwerking tussen Vlaanderen en Nederland toch zo voor de hand ligt als dat van het buitenlands cultureel beleid, komt ook niets van de grond ondanks de ettelijke lansen die daarvoor gebroken zijn.

Ook de ontwikkeling van de Taalunie is totdusverre zeer teleurstellend. In de artikelenserie daarover in Neerlandia 4, 1992 noemde prof. F. Daems, voorzitter van de Raad voor de Nederlandse Taal en Letteren, de Taalunie terecht een dwerg op reuzenvoeten. Deze dwerg zal, zo betoogde hij, door de beleidsbepalers met bekwame spoed tot echte ontplooiing gebracht moeten worden, willen de interne en externe evaluaties van de Taalunie sinds 1989 geen verspilling van geld en energie zijn. Maar is de politieke wil daartoe aanwezig? De voorzitter van de Vlaamse Raad, L. Vanvelthoven, twijfelt daaraan, zoals blijkt uit zijn bijdrage over de Taalunie in juistgenoemd nummer van Neerlandia. Het Comité van Ministers, zo constateert hij, houdt totdusverre maar zelden rekening met de met zoveel kracht en welsprekendheid geformuleerde pogingen van de leden van de Interparlementaire Commissie om het verdrag niet alleen naar de letter, maar ook naar de geest uit te voeren. Hoe deze impasse te doorbreken?

5. Een laatste vraag die voor de hand ligt, is hoe men de positie en de verdere ontwikkeling van Vlaanderen ziet in het zich verenigende Europa, mede met het oog op de groeiende invloed van de regio's en de regionale ontwikkeling in Europa? Probleem is wel dat

[p. 43]

Vlaanderen, welke richting? (foto Lambert van Gelder)

er geen eenduidige definitie is van wat een regio is. Een duidelijke omlijning van de positie en rol van de regio's ziet H.J.G. Waltmans, voorzitter Nederland van het ANV, in zijn bijdrage daarover in Neerlandia, 1, 1993, als een van de grote problemen voor de toekomst. Hij wekt de indruk dat er een nieuwe regionale indeling zal moeten komen, die op den duur in de plaats zal treden van die in nationale staten. Is dit een reële optie? Interessant is in dit verband het Handvest van het Europa van de Culturen dat de Vlaamse minister-president L. Van den Brande gelanceerd heeft op het colloquium ‘Cultureel gecorrigeerde markteconomie’, dat op 10 december 1992 plaats vond. Een duurzame éénmaking van Europa valt in zijn zienswijze slechts te realiseren als niet langer de lidstaten, maar de binnen Europa bestaande cultuurregio's de bouwstenen van de Gemeenschap worden. Onder een cultuurregio verstaat hij een regionale entiteit met een eigen culturele identiteit, een economisch draagvlak en een gekozen bestuur met exclusieve wetgevende en uitvoerende bevoegdheden.

Zijn Handvest is ongetwijfeld een belangwekkende uitwerking van de regionalistische stroming in Europa. Een vervanging van de huidige indeling in nationale staten door een indeling in cultuurregio's lijkt echter voorlopig niet haalbaar, wel een doorbreking van de monopoliepositie van de lidstaten in de Europese Gemeenschap door een direkte deelneming van dergelijke regio's aan het beleid van de Gemeenschap.

Het concept van cultuurregio's zoals voorgesteld door Van den Brande, biedt ook nieuwe perspectieven voor de Vlaams-Nederlandse samenwerking in Europees verband. Zijn Handvest, gepubliceerd in Vlaanderen Morgen, 1, 1993, biedt een voortreffelijk uitgangspunt voor een discussie over de laatste vraagstelling.

S.W. Couwenberg

voorzitter redactie Neerlandia