Democratie in Zuid-Afrika moet, maar hoe?
door S.W. Couwenberg
De Zuidafrikaanse regering verwerpt het eenvoudige meerderheidsstelsel en daarmee bijna elke vorm van parlementaire democratie die in de westerse wereld wordt toegepast, zo merkte Ph. van Niekerk onlangs op in de Volkskrant. Hij vereenzelvigt daarmee de liberale democratie met een typisch Britse opvatting van democratie, die volstrekt niet algemeen wordt toegepast in de westerse wereld. Wat de Zuidafrikaanse regering beoogt, is een extreme toepassing van het model van de pacificatiedemocratie zoals dit in landen als b.v. Nederland, België, Zwitserland en Oostenrijk is ontwikkeld. Dit model houdt in een systeem van machtsdeling, dus coalitieregeringen, depolitisering van besluitvorming via consensus-mechanismen, vetorecht voor minderheden bij besluiten over vitale minderheidsbelangen en vergaande autonomie van het maatschappelijke middenveld.
De Zuidafrikaanse regering is in de toepassing van dit model zover gegaan dat de regeerbaarheid van het land in het gedrang komt. Door een regeerstelsel voor te stellen dat partijen grondwettelijk verplicht tot coalitievorming en besluitvorming bij consensus, overschat zij de mogelijkheden van een grondwet om machtsprocessen te reguleren. De extreme kanten van haar voorstellen zal zij in de onderhandelingen wel moeten prijs geven, maar het model van de pacificatiedemocratie is op zichzelf in een land dat in velerlei opzichten zo sterk verdeeld is, waarschijnlijk de enige vorm van democratie die te realiseren valt. Het is ongetwijfeld een zeer onvolmaakte vorm van democratie met sterke oligarchische tendenties, resulterend in het samentrekken van de macht in handen van een kleine politieke elite. Vandaar het grote belang van vrije en onafhankelijke media als kritische tegenmacht. Laten we echter niet vergeten dat Nederland tot de jaren zeventig ook niet verder gekomen is dan een pacificatiedemocratie en nog altijd een sterke oligarchische regententraditie kent.
Zuid-Afrika heeft geen behoefte aan allerlei remmen op de democratie, zo wordt door kritici van de voorstelling van Pretoria geponeerd. Maar tot het wezen van een liberale opvatting van democratie behoort juist een adequate bescherming van minderheidsrechten, dus een beperking van het meerderheidsbewind. Dit bewind blijkt in de praktijk overigens vaak een fictie te zijn. In Engeland leidt het electorale meerderheidsstelsel veelal tot regeringen die slechts op een minderheid der uitgebrachte stemmen steunen. Zoals bekend, is dit stelsel bij de recente verkiezingen in Engeland ter discussie gesteld door de liberaal-democratische partij. In ons land is het steeds als ondemocratisch van de hand gewezen.
Uit onderzoek is voorts gebleken, dat de praktijk van democratische besluitvorming in veel gevallen niet duidt op een echt meerderheidsbewind. Veel besluiten komen niet tot stand via een vrije meerderheidsbeslissing, maar onder dwang van fractiediscipline, door manipulatie van belanghebbende en invloedrijke minderheden of onder invloed van fractiespecialisten die daarbij appelleren op het non-interventiebeginsel.
Herverdeling van politieke macht zal in Zuid-Afrika ongetwijfeld gevolgd moeten worden door een reële herverdeling van inkomen en welvaart, zoals van ANC-zijde terecht wordt gestipuleerd. Maar als dat te drastisch geschiedt, loopt men het risico van kapitaalvlucht en ‘brain drain’.
In de vrees dat zwarten onder druk gezet worden om straks op het ANC te stemmen ziet Van Niekerk een racistische opvatting en een diepe angst voor democratie. Een dergelijke manipulatie van verkiezingen is echter in vele jonge democratieën een heel gebruikelijk, zij het ondemocratisch, verschijnsel. Ook in Nederland zijn de katholieken b.v. lange tijd door het kerkelijk gezag onder druk gezet om terwille van de katholieke eenheid op de katholieke partij te stemmen. En in de meeste postkoloniale staten van Afrika, die aanvankelijk alle begonnen zijn met een democratisch regeerstelsel, heeft dit stelsel spoedig plaats gemaakt voor autoritaire regimes. In deze staten is de laatste tijd wel sprake van groeiend verzet tegen die regimes en tegen de buitensporige vormen van machtsmisbruik, corruptie en wanbeleid in die regimes, maar het enige wat men daarvan verwachten mag, is voorlopig een minder autoritair en corrupt bewind.
Zuid-Afrika heeft door zijn feodaal-koloniale apartheidssysteem jarenlang de aansluiting gemist met de politieke ontwikkeling elders in de wereld. Het is nu bezig met een grote politieke inhaalmanoeuvre. Het lijkt me voor de hand liggen dat het daarbij ook lessen trekt uit de treurige mislukking van het dekolonisatieproces in de rest van Afrika.
Zuid-Afrika moet een democratisch land worden. Maar er zijn vele gradaties en vormen van democratie. Welke vorm het meest adequaat is, hangt van de historische situatie af. En een authentieke democratie waarin de volkswil het beleid bepaalt, is een ideaal dat nog nergens is gerealiseerd.
Auteursrechtelijk beschermd