Neerlandia. Jaargang 95

[p. 172]

‘Nederland kan poort vir Suid-Afrika tot wereld wees’
Taal en taalbeleid in Zuid-Afrika
door J.L.M. Kits Nieuwenkamp

Langzaam komen onderhandelingen tussen de verschillende groepen in Zuid-Afrika op gang, die uiteindelijk moeten leiden tot het opstellen en aanvaarden van een nieuwe grondwet. De discussie is in volle gang, ook over de vraag welke talenregering in het nieuwe Zuid-Afrika moet worden ingevoerd.

Zuid-Afrika telt elf grote talen, te weten het Afrikaans en het Engels, zijnde de beide ‘officiële’ talen van het land en daarnaast nog negen andere talen, waarvan het Zoeloe, het Xhosa en het Sotho de grootste zijn.

Al deze talen zijn niet alleen gesproken, maar ook geschreven talen en de meeste zijn sterk streekgebonden. Zo overheerst het Zoeloe getalsmatig bij voorbeeld in de provincie Natal en het Engels in steden als Johannesburg, Durban, Pietermaritsburg, Oost-Londen, Port Elisabeth en (delen van) Kaapstad.

Het Afrikaans is getalsmatig het sterkst in de Kaapprovincie en dominant in het Oranje-Vrijstaat en Transvaal.

De totale bevolking van Zuid-Afrika loopt al gauw tegen de 40 miljoen. Hiervan zijn een kleine zes miljoen blanken, 28 miljoen zwarten, ruim drie miljoen ‘kleurlingen’ en een miljoen Aziaten.

Noodzaak van taalregeling

In een op taalgebied dermate gevarieerd land ontkomt men er waarschijnlijk niet aan regelingen te treffen omtrent het gebruik van de verschillende talen in het openbare leven.

Het homogene Nederland kent geen taalregeling, zij het dat er de laatste tijd toch stemmen opgaan enkele bepalingen in bijvoorbeeld de onderwijswetten (mevrouw N. Ginjaar-Maas in de Tweede Kamer) of zelfs in de grondwet (prof. mr. dr. A. Postma in de Eerste Kamer) op te nemen. Zie daarvoor Neerlandia o.a. 1990-2.

Tot nu toe zijn in Zuid-Afrika het Afrikaans en het Engels de twee officiële talen van het land en dienen als lingua franca. Dit betekent o.a. dat het gehele officiële leven zich van een van beide talen bedient en in het schriftelijke verkeer dikwijls van beide tegelijk. De vraag rijst nu of dit in een nieuw Zuid-Afrika zo kan en/of moet blijven. De beantwoording van die vraag hangt niet alleen af van de feitelijke taalverhoudingen, maar ook van politieke factoren.

Feitelijke taalsituatie

Voor geheel Zuid-Afrika, de zgn. thuislanden inbegrepen, is de verdeling van de totale bevolking naar moedertaal als volgt:

Zoeloe	21%
Xhosa	18%
Afrikaans	16%
Engels	9%
Noord-Sotho	9%
Tswana	8%
Zuid-Sotho	7%
Tsonga	4%
Ndebele	2%
Swati	2%
Venda	2%
Overige	2%

Opvallend hierbij is de overheersende positie van de Zoeloe, Xhosa en Afrikaans en de geringe getalsterkte van het Engels. Een tweedeling naar blanke en zwarte talen heeft geen zin. Enerzijds zijn Engels en Afrikaans net zo min bij elkaar op te tellen als de zwarte talen onderling, maar anderzijds spreken er ook meer zgn. kleurlingen (en zwarten) Afrikaans dan blanken. Wel fungeren beide ‘blanke’ talen als lingua franca over het gehele land en zijn de ‘zwarte talen’ streekgebonden. Het Engels heeft dikwijls meer ‘prestige’ dat stoelt op zijn positie als wereldtaal en door het feit dat het niet wordt vereenzelvigd met het apartheidsbeleid, een gegeven waar het aanzien van het Afrikaans mee kampt als ‘taal van de onderdrukker’. Niettemin is het Afrikaans, zowel naar aantal sprekers als in zijn rol als lingua franca tussen verschillende bevolkingsgroepen aanzienlijk sterker dan het Engels.

Een geografische verdeling naar moedertaal laat dat duidelijk zien:

Westelijke Kaap
Afrikaans	70%
Engels	19%
Xhosa	10%
Noordelijke Kaap
Afrikaans	54%
Tswana	31%
Xhosa	8%
Engels	4%
Oostelijke Kaap
Xhosa	69%
Afrikaans	21%
Engels	9%
Oranje Vrijstaat
Zuid-Sotho	56%
Afrikaans	16%
Xhosa	12%
Engles	2%
Natal
Zoeloe	75%
Engels	18%
Afrikaans	3%
Witwatersrand
Afrikaans	21%
Zoeloe	16%
Engels	15%
Zuid-Sotho	10%
West Transvaal
Twana	51%
Afrikaans	22%
Xhosa	12%
Engels	3%
Noord Transvaal
Noord-Sotho	56%
Tsonga	20%
Venda	13%
Afrikaans	3%
Engels	1%
Oost Transvaal
Swati	30%
Zoeloe	26%
Afrikaans	12%
Engels	3%

[p. 173]

Behalve in Natal scoort het Afrikaans overal beter dan het Engels. Nog duidelijker blijkt het overwicht van het Afrikaans indien wij een geografische indeling naar ‘praatkennis’ maken, dat is het percentage van de totale bevolking per streek dat Afrikaans en/of Engels machtig is als eigen of als tweede taal (meer dan moedertaalsprekers:

Westelijke Kaap
Afrikaans	89%
Engels	59%
Noordelijke Kaap
Afrikaans	82%
Engels	35%
Oostelijke Kaap
Afrikaans	57%
Engels	49%
Oranje Vrijstaat
Afrikaans	53%
Engels	31%
Natal
Engels	61%
Afrikaans	28%
Witwatersrand
Afrikaans	63%
Engels	63%
West Transvaal
Afrikaans	62%
Engels	34%
Noord Transvaal
Afrikaans	28%
Engels	25%
Oost Transvaal
Afrikaans	41
Engels	29%

Ook hier is het Afrikaans duidelijk in de meerderheid, hetgeen betekent dat ook door de niet-blanken het Afrikaans op ruime schaal als lingua franca gebruikt wordt. Blijft het Afrikaans dus één der officiële talen van het land?

Dilemma

Hoewel de Engelstalige blanke bevolking het apartheidsbeleid in grote meerderheid steunde - tijdens het Engels bewind in de vorige eeuw is tenslotte de apartheid in de praktijk gegroeid - is het begrip apartheid vereenzelvigd met de Afrikaanstalige blanken. Het Afrikaans heeft daarmee het stigma van de taal van de onderdrukker gekregen en is daarom in politiek opzicht minder populair dan Engels. Uit gegevens van de volkstelling van 1980 en ook uit jongere kleinschalige onderzoeken blijkt dat 18 tot 27% Afrikaans en 37 tot 50% Engels als eerste vreemde taal zou willen leren.

Naast dit zwaarwegende politieke aspect heeft het Engels het grote voordeel aansluiting te verschaffen bij hetzelfde Engels als wereldtaal. Deze beide redenen hebben de jonge republiek Namibië doen besluiten het Engels als enige officiële taal van het land te kiezen, hoewel nauwelijks 1% van de bevolking Engels als moedertaal heeft. Over de betekenis van dit besluit en de gevolgen daarvan - vgl. de gepoogde verfransing van Vlaanderen - valt nog veel te schrijven... Zuid-Afrika staat voor een soortgelijke beslissing. Wordt Engels de enige officiële taal met alle gevolgen van dien?

Het Afrikaanse Taalmonument te Paarl, Zuid-Afrika.

Oplossing

Onder de titel ‘'n Regverdige beleid neem alle tale in ag’ worden de ideeën van dr. G. Schuring, onder zoeker bij de Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing, in de bijlage bij de Zuidafrikaanse kranten Beeld, Die Burger, Die Volksblad en Oosterlig van 29 augustus 1991, uiteengezet.

De heer Schuring stelt voor alle talen in een nieuwe regeling te betrekken. Kern van een nieuwe taalregeling zou volgens hem moeten zijn dat regionale en plaatselijke besturen overal minstens twee officiële talen aanwijzen met de mogelijkheid een derde daaraan toe te voegen. Dit betekent, dat aan de hand van de werkelijke taalsituatie in de plaats of streek de meest voorkomende talen officiële status krijgen. Hierdoor komen ook andere talen dan Afrikaans en Engels aan bod, terwijl het Afrikaans in menige streek als officiële taal gehandhaafd kan worden. Uit tabel 2 kan makkelijk worden afgeleid om welke twee à drie talen het dan gaat. Het Engels zal vrijwel zeker over het gehele land als één van de twee à drie worden gekozen, maar andere zullen niet worden verdrongen.

Vraag

Staan Nederland en Vlaanderen buiten deze ontwikkeling? Formeel moet het antwoord wellicht bevestigend luiden. Maar heeft de Nederlandse taalgemeenschap in Europa geen belang bij een bloeiende Afrikaanse taalgemeenschap in Zuid-Afrika? Er zijn be-

[p. 174]

paalde parallellen te trekken tussen de bedreigde positie van het Afrikaans in Zuid-Afrika en de allerminst zorgeloze positie van het Nederlands in Europa.

Het Afrikaans en Nederlands staan dicht bij elkaar, zowel taalkundig (verwantschap) als in de strijd om het bestaan. Heeft niet de Zuidafrikaanse schrijfster Elisabeth Eybers de hoogste Nederlandse literaire prijs, de P.C. Hooftprijs, ontvangen? Zou deze prijs aan een Engels-, Frans - of Duitstalige gegeven zijn? Handhaving van het Afrikaans in Zuid-Afrika (zes miljoen moedertaalsprekers en ongeveer 18 miljoen van de totale bevolking die Afrikaans machtig is) en in Namibië komt zowel direct als indirect de positie van het Nederlands ten goede en omgekeerd.

Via de verbinding met het Nederlands geeft ook het Afrikaans - naast het Engels - toegang tot Europa. Dit argument, het Nederlands (Afrikaans) als poort tot Europa wordt ook door de gevolmachtigd minister van de Nederlandse Antillen, de heer E.A.V. Jesurun, onderschreven voor de Antilianen, die in Nederland komen werken en studeren. Vanouds bestaat deze binding ook tussen zuidelijk Afrika en Nederland. Nu Zuid-Afrika de periode van de apartheid achter zich laat en de betrekkingen weer worden aangehaald, dient een actief Nederlands buitenlands cultuurbeleid ten aanzien van zuidelijk Afrika te worden ontworpen en uitgevoerd. Een gemeenschappelijk beleid ter ontplooiing van twee verwante talen in min of meer vergelijkbare moeilijke internationale positie is dringend gewenst. Een eerste aanzet kan door de Taalunie worden geleverd. Het gehele, in de loop van het 10-jarig bestaan van de Taalunie ontwikkelde instrumentarium, zou nu ook richting zuidelijk Afrika ingezet moeten worden. Subsidies, adviezen en andere steun dienen op dezelfde zakelijke gronden als aan de rest van de wereld voortaan ook aan Zuid-Afrika en Namibië te worden verstrekt. In Zuid-Afrika stelt men een dergelijk beleid op hoge prijs. Er wordt gewerkt aan de oprichting van een vereniging voor Neerlandistiek en aan de uitgave van een eigen blad. Eind januari 1992 zal aan de universiteit van Potchefstroom het vijfde internationale Neerlandistiekcongres voor zuidelijke Afrika gehouden worden. De tijd is rijp om zo breed mogelijke steun te verlenen, waarbij het Afrkaans niet vergeten mag worden. Wordt Afrikaans in Zuid-Afrika zelf niet beschreven als ‘de Afrikaanse vorm van het Nederlands?’ In het gezaghebbende dagblad Die Burger van 2 mei 1991 stond het artikel ‘Nederland kan poort vir Zuid-Afrika tot wêreld wees’.

Laten wij daaraan meewerken.

(Het cijfermateriaal is ontleend aan de volkstelling van 1980)