Neerlandia. Jaargang 95

[p. 136]

De positie van het Nederlands in Duitsland
Een duidelijke verbetering
door Hans Beelen

Het is niet gemakkelijk in kort bestek de positie van het Nederlands in Duitsland te bespreken. Daar zijn twee redenen voor. Ten eerste wordt in Duitsland onze taal zowel aan universiteiten als aan middelbare scholen en aan volksuniversiteiten onderwezen, om nog maar te zwijgen van andere sectoren van de volwasseneneducatie. Ik beperk me hier tot de middelbare school en de volksuniversiteit en zal de universitaire wereld alleen aantippen voor zover dat nodig is.

Ten tweede is Duitsland een groot land. Het is er de laatste tijd niet kleiner op geworden! In de 500 kilometer lange grensstrook tussen Emden en Aken is er sprake van heel wat dagelijks communicatie op toeristisch, politiek, economisch, wetenschappelijk en cultureel gebied. Volgens het Duitse bureau voor de statistiek vormen Nederland en Vlaanderen samen Duitslands grootste handelspartner. En is een recent onderzoek van de universiteit van Duisburg stond het Nederlands in de top drie van vreemde talen waaraan de handel en industrie in de regio-Duisburg behoefte hebben.

Maar laat ik niet te hoog van de toren blazen. Het onderwijs in het Nederlands, en dus ook de kennis ervan, staat bij de oosterburen nog niet in verhouding tot de communicatieve behoeften die bij intensieve betrekkingen met Vlaanderen en Nederland ontstaan. De oorzaken daarvan zijn bekend: aan de ene kant heeft men aan Duitse zijde het belang van onze taal en cultuur van oudsher onderschat; aan de andere kant zijn de Nederlanders, weinig zelfbewust waar het gaat om die eigen taal en cultuur, maar al te bereid een andere taal te spreken of te radbraken.

Sinds 1959, meer dan 30 jaar, bestaat op Duitse middelbare scholen de mogelijkheid Nederlands als vreemde taal te leren. Thans wordt Nederlands op ruim 100 scholen gegeven. Het leeuwedeel hiervan bevindt zich in een strook van ruim 50 kilometer breed langs de Nederlandse grens. Een opvallende dichtheid treft men aan in Oost-Friesland, het graafschap Bentheim, het Nederrijngebied en de regio rond Aken.

Status

Wat is nu de status van het Nederlands op de Duitse middelbare scholen? Het Duitse voortgezet onderwijs bestaat uit vier schooltypen, de Hauptschule (grofweg te vertalen met ‘mavo’), de Realschule (‘havo’), het Gymnasium (‘vwo’) en scholen voor integrerend onderwijs, de zgn. Integrierte Gesamtschule.

Onafhankelijk van het schooltype leert zowat iedere leerling vanaf zijn tiende jaar Engels. Dat is in de meeste gevallen de eerste vreemde taal, die vijf tot zeven jaar lang wordt onderwezen. Vanaf hun twaalfde jaar kiezen de gymnasiasten verplicht een tweede vreemde taal, terwijl de scholieren van de Realschule een tweede taal mogen kiezen. Veelal is dat Frans of op het gymnasium Latijn, ook wel Spaans of Russisch, en in het grensgebied mag het ook Nederlands zijn. Deze tweede vreemde taal blijft vier jaar lang op het rooster staan.

Op het gymnasium kiest tenslotte een deel van de leerlingen op hun veertiende jaar een derde vreemde taal. Ook hier behoort Nederlands tot de mogelijkheden, niet op iedere school, maar afhankelijk van het feit of leraren bevoegd zijn het vak te geven.

In de bovenbouw van het gymnasium is het onderscheid tussen Grundkurs en Leistungskurs van belang. Beide termen slaan op projectachtige onderwijsvormen die deel uitmaken van het eindexamenpakket. Een Leistungskurs is een prestigieus project waarbij leerlingen zich gedurende een half jaar zes uur per week in een thema verdiepen, bv. de Tweede Wereldoorlog of De Nederlandse roman. Een Grundkurs heeft minder lesuren en minder zware eisen.

In de gymnasiale bovenbouw bestaat voorts de mogelijkheid een soort inhaalcursus Nederlands te volgen, het zgn. ‘spätbeginnende Fremdsprachenunterricht’.

Al deze mogelijkheden vormen officiële onderdelen van de onderwijscarrière van Duitse scholieren. Daarnaast bestaat er nog een wat vrijblijvender vorm, de zgn. Arbeitsgemeinschaft, afgekort AG, watje het best kunt omschrijven met onderwijs in werkgroepverband. Deze lessen zijn niet verplicht en kennen geen proefwerken en huiswerk. Deze cursussen duren in de regel een half jaar of een jaar. Op de scholen in het grensgebied waar Nederlands nog niet een officieel erkend schoolvak is, wordt het vak vaak door een enthousiaste leraar aan zo'n Arbeitsgemeinschaft aangeboden, onder het motto: ‘Niederländisch macht Spaß.

Ontwikkeling

Bij het beschrijven van de ontwikkeling van Nederlands als schoolvak moet je een onderscheid maken tussen enerzijds Noordrijnlandwestfalen en anderzijds Nedersaksen. In Noordrijnlandwestfalen heeft het vak zich in de jaren '70 onder een gunstige Bildungspolitik op de scholen redelijk kunnen verankeren, ook al is hier het denkbare maximum nog lang niet bereikt. Aan de universiteiten van Keulen en Münster worden Duitse studenten Nederlands tot volwaardig hoofdvakleraar opgeleid.

Nedersaksen, een wat armer en dunner bevolkt gebied, loopt enige jaren achter. Op de scholen steekt het vak nog grotendeels in het Arbeitsgruppenstadium. Aan de universiteit van Oldenburg kun je als leraar een soort deelstudie Nederlands volgen die tot een extra bevoegdheid opleidt. De oorzaken van

[p. 137]

dit verschil in status zijn politiek en economisch van aard. Noordrijnlandwestfalen is -denk aan het Ruhrgebied- een economisch centrum met veel contacten met Nederland. Westelijk Nedersaksen is met Oost-Friesland en het Eemsland (hoge werkeloosheid, geringe infrastructuur) een beetje een zorgenkindje van de regering in Hannover. Het is dan ook de vraag of het Noordrijnlandwestfalen expansiemodel toe te passen is op Noordwest-Nedersaksen. Andere factoren die een verdere ontplooiing belemmeren:

-	een schrijnend tekort aan goede lesboekjes en didactisch materiaal;
-	er worden weinig leraren meer in dienst genomen. De eerste werkloze neerlandici zijn ook in de Bondsrepubliek al gesignaleerd.

Toch heerst bij veel collega's hoop en optimisme, en dat elan past bij een jong schoolvak. Men hoopt dat het Nederlands in het Europa van de regio's juist meer kansen zal krijgen, een standpunt dat men in Nederland niet zo gauw zal horen verkondigen. Er zijn bij vakdidactici en beleidsmedewerkers plannen in de maak om het vreemde-talenonderwijs te herzien en uit te breiden, waarbij ook de Nachbarsprachen meer aandacht zullen krijgen. De motivatie van de jongens en meisjes om Nederlands te kiezen is doorgaans groot. Voordelen van het Nederlands voor scholieren zijn:

-	de grote verwantschap met de moedertaal leidt zeker in het begin tot snelle vorderingen;
-	excursies, uitstapjes, bezoeken aan partnerscholen en het Sinterklaasfeest maken Nederlands een leuk vak;
-	de leraar kan door de gemakkelijke bereikbaarheid van authentiek materiaal en door ontvangst van radio en televisie de kwaliteit en aantrekkelijkheid van zijn lessen verbeteren.

Een interesante ontwikkeling is voorts het oprichten van bilinguale scholen waar ook vakken als aardrijkskunde, geschiedenis en maatschappijleer helemaal in het Nederlands zullen worden gegeven. (Gronau, Kleef).

Op middelbare scholen in Duitsland leren op dit momen zo'n vierduizend leerlingen onze taal. leder jaar worden het er meer. De ideale toestand, die eigenlijk normaal zou moeten zijn, nl. dat Nederlands in een brede strook ten oosten van de staatsgrens op alle scholen wordt aangeboden, is echter nog niet bereikt. Het vak heeft veel te duchten van het concurrerende vak Frans. Bij veel ouders, schoolinspecteurs, leraren en rectors leeft nog steeds het vooroordeel dat Nederlands een dialect van het Duits is. Maar als de ontwikkeling even voorspoedig blijft als de afgelopen dertig jaar, hoeven we in de 21ste eeuw misschien niet meer te mopperen.

In Memoriam Drs. A.R.A. Theunissen

Op 8 juli 1991 overleed drs. A.R.A. Theunissen, oud-directeur generaal bij de Europese Gemeenschap, actief lid van de Europese Beweging en overtuigd lid van het ANV.
Vanaf 1975 tot 1989 was de heer Theunissen voorzitter van een van de boeiendste werkgroepen van het ANV, de werkgroep Leraren Nederlands in de ons omringende grensgebieden. Vanuit deze positie was hij vele malen congresvoorzitter van de één- of meerdaagse bijeenkomsten voor docenten Nederlands, o.a. in Bocholt, Aurich en Lingen, of leidde een missie naar bijvoorbeeld Frans-Vlaanderen. De heer Theunissen heeft zijn juridische kennis ten dienste gesteld van een herziening van de statuten van het ANV en was in deze functie adviseur van het bestuur, evenals op het terrein van de financiën.
Het is dan ook vanzelfsprekend dat de heer Theunissen in 1989 de onderscheiding Lid van Verdienste kreeg uitgereikt.
Het ANV verliest met hem een trouw en toegewijd mens aan wie de vereniging veel dank verschuldigd is.

Wie en waarom

Van de middelbare school ga ik naar de volksuniversiteit, de Volkshochschule (VHS). Hier leren elk jaar zo'n 12.000 Duitsers Nederlands. Een groep cursisten zou er als volgt uit kunnen zien:

-	een puber die in de disco van de grensplaats een Nederlands vriendinnetje heeft ontmoet;
-	een notaris die in zijn werk met grensoverschrijdende juridische kwesties te maken krijgt;
-	een werkloze leraar Engels die met Nederlands zijn perspectieven hoopt te verbeteren;
-	een boerin uit het Duitstalige gedeelte van België die koeien in Vlaanderen verkoopt;
-	de ouders van de zoëven genoemde puber, zodra dat discovriendinnetje hun schoondochter is geworden;
-	een gepensioneerde ambtenaar die een stacaravan in Noordwijk aan Zee heeft gekocht en niet wijs wordt uit het koopcontract;
-	een sociaal werkster die op banen in Nederland wil solliciteren;
-	een bankemployé die veel met Hollanders te maken krijgt die hun zwart geld bij hem willen beleggen.

De groepen aan de VHS kenmerken zich dus door heterogeniteit op velerlei gebied.

Een ander kenmerk is dat de docen-

[p. 138]

ten vaak geen neerlandici of leraren zijn, maar amateurs in de goede zin van het woord, enthousiast en gedreven. Door deze noeste werkers en werksters in het veld wordt veel ploeterwerk aan de basis verzet. We mogen niet vergeten dat het merendeel van de Duitsers dat Nederlands leert, dat aan de Volksuniversiteit doet. Het vak heeft de afgelopen jaren door het invoeren van standaardexamens en het verschijnen van enkele attractieve lesboekjes een hogere status gekregen, vergelijkbaar met andere zgn. kleine talen als het Noors en het Nieuwgrieks.

Sinds 1986 doet de Fachvereinigung Niederländisch haar best om de positie van het Nederlands in Duitsland te verbeteren. Elke drie jaar organiseert zij congressen met gemiddeld 200 deelnemers. Ook geeft deze vereniging met inmiddels meer dan 300 leden een eigen tijdschrift uit, Nachbarsprache Niederländisch geheten (zie Neerlandia 1990-3 blz. 138/139).

Al met al kan worden gesteld dat de positie van het Nederlands in Duitsland de afgelopen jaren duidelijk is verbeterd, zij het dat vele wensen nog onvervuld blijven en het onderwijsaanbod de bestaande behoefte niet ‘afdekt’, om eens een germanisme te gebruiken. Op de Duitse universiteiten, die hier buiten beschouwing zijn gebleven, is de institutionele groei zonder overdrijven spectaculair te noemen. Zo is alleen al in de jaren tachtig het aantal hoogleraren verdubbeld. Op de middelbare school is sprake van een geleidelijk toenemende belangstelling en de volksuniversiteiten trekken van oudsher al veel publiek. Deze positieve tendens vind je terug in andere verschijnselen, bv. het groeiend aantal vertalingen van Nederlandse literatuur.