Neerlandia. Jaargang 95

[p. 131]

Forum
Naar een Vlaams-Nederlandse hereniging
door Prof. dr. P.F. Maas

Vanuit nationalistisch standpunt bezien, zou de staatkundige verdeeldheid van de Nederlandse natie ons moeten beroeren, ons moeten bewegen tot een streven naar hereniging binnen dezelfde landsgrenzen. leren, Koreanen, Koerden, Armeniërs, al deze volkeren ervaren de staatkundige scheidslijnen als tijdelijk, pijnlijk en onaanvaardbaar. Tot voor kort gold dat ook voor de Duitsers, die onmiddellijk gebruik maakten van het machtsvacuüm als gevolg van de ineenstorting van het communistische systeem in Oost-Europa. Voor hen geldt - en nu parafraseer ik de historicus Rüter - dat staat en natie niet te scheiden zijn. Vallen staat en natie samen, dan is de staat uiting en instrument van de volledige ontplooiing van het nationale leven. Het staatkundig streven kan dan de eigenaardige wensen en waarden van juist dat volk tot gelding brengen. België alléén lukt dat nooit, omdat deze staat twee natiën omklemt. Nederland alléén lukt dat nooit, omdat deze staat slechts een deel van de natie omvat en voor het overige deel nimmer meer dan incidentele en zelfzuchtige belangstelling toonde.

Natievorming

Merkwaardig genoeg kwam er gedurende het hoogtij van het moderne nationalisme geen beweging op gang naar de vorming van één Nederlandse natie. De verklaring ligt voor de hand. Noord en Zuid hadden een gescheiden ontwikkeling van eeuwen achter de rug, waardoor ze van elkaar vervreemd waren. De historische lotsverbondenheid, voorwaarde voor natievorming, ontbrak. Bovendien was Nederland lang door het profijtelijk bezit van Indië een wereldrijk zonder macht en afhankelijk van het machtsevenwicht tussen de grootmachten. Een nadrukkelijk streven naar hereniging met Vlaanderen, waarvoor economisch weinig redenen bestonden, zou de relatie met België verstoord hebben en zou de grootmachten in beweging hebben gebracht. Bovendien maakte de franstalige élite ook in Vlaanderen de dienst uit en wist het Vlaams volk zich ‘geknecht’. In Vlaanderen zelf moest de emancipatiestrijd nog goeddeels beginnen en enkel wat extreem-rechtse randgroepen namen de hereniging in hun program op. Maar de gemeenschappelijke taal, die naar binnen bindt en naar buiten scheidt, blééf een voedingsbodem voor strevingen naar samengaan, naar samenwerking.

Dat kan ook moeilijk anders omdat de taal de neerslag vormt van en uitdrukking geeft aan het wezen van het volk. In de taal ligt de gemeenschappelijke geschiedenis van miljoenen mensen opgesloten en de taal bepaalt ook het wezen van elk individu. Zowat twee jaar geleden schreef ik 'Vooralsnog zal staatkundige hereniging van alle ‘Nederlanders’ een onbegaanbare weg blijven, hoewel als ideaal met recht en reden te stellen.’ Recente ontwikkelingen nopen me deze opvattingen te herzien: het moment is daar, de tijd is rijp om de hereniging bovenaan op de politieke agenda te plaatsen. Waarom zouden we niet dezelfde weg opgaan als de Duitsers? Waarom nog langer dit taboe in stand gehouden, nu alle objectieve beletselen opgeruimd zijn, ja, een objectieve noodzaak tot bundeling zich voordoet?

Nationalisme in Europa

In termen van nationalisme doen zich in de wereld paradoxale ontwikkelingen voor. Terwijl de nationale staten van West-Europa hun ‘nationalisme’inleveren ten faveure van supra-nationale constructies, bloeit elders in de wereld het nationalisme met verhevigde kracht op. Zo blijkt het nationalisme een desintegrerende factor binnen de historisch gegroeide, door min of meer toevallige machtsverhoudingen bepaalde landsgrenzen van het Sovjet-Imperium. Het panarabische nationalisme vond in Saddam Hoessein tijdelijk een nieuwe inspiratiebron, die de regimes in tal van Arabische staten dreigde te destabiliseren. Overal waar de geschiedenis of liever de machtsverhoudingen grenzen trokken, die geen recht deden aan het zelfbeschikkingsrecht van volkeren of volksstammen, was en wordt het weer onrustig.

Het beginsel van het zelfbeschikkingsrecht van volkeren werd al vóór Versailles (1918) met de mond beleden, maar steeds weer door de machthebbers genegeerd, desnoods door gewelddadige repressie. Overal zien we het nationalisme nog steeds virulent werkzaam, nog steeds blijkt het nationalisme een vormende en grensverleggende factor, die machtsverhoudingen doet verschuiven of bij verschuivende machtsverhoudingen zich weer doet gelden. Dat is eigenlijk vanzelfsprekend.

Door de gehele geschiedenis van de mensheid heen, zien we dat geen volk ooit vreemde overheersing innerlijk aanvaardde. Sterker nog, vreemde overheersing vormde steeds een krachtige impuls voor nationalistische bewegingen. Hoe moeten we deze paradox duiden? Zal het nationalisme uiteindelijk ook het streven naar een verenigd Europa ondermijnen en zal de actualiteit van dit streven niet méér blijken dan een tijdelijke contratie van het Europese grootkapitaal als reactie op de Amerikaanse en Japanse uitdaging? Of overwonnen de Europese grootmachten echt hun nationalistische sentimenten, omdat een steeds verfijnder systeem van onderlinge arbeidsverdeling hen afhankelijk maakte van elkaar?

[p. 132]

Vlaams Nationalisme

Voor een goed begrip van de hedendaagse realiteit doen we er wellicht goed aan om onderscheid te maken tussen emancipatorisch nationalisme en autonoom nationalisme. Met emancipatorisch natonalisme hebben we te maken indien een volk met dezelfde taal, cultuur en lotsverbondenheid streeft naar een eigen, onafhankelijk staatsverband met als belangrijkste voedingsbodem voor dat streven een collectief bewustzijn van deprivatie, van achterstelling door derden. Hoe krachtiger het collectieve bewustzijn van deprivatie door derden, bijvoorbeeld als gevolg van gewelddadige onderdrukking des te eerder zullen de leiders voor gewapende acties kiezen. Enkel bij democratische structuren bestaat de mogelijkheid tot een vreedzaam vergelijk, zoals in België na de invoering van het algemeen kiesrecht.

Daarnaast kan een autonoom nationalisme onderscheiden worden in die gevallen waarin een natie al eerder een eigen staatsverband realiseerde, maar desondanks nationale sentimenten of nationalistische vooroordelen aanwendt voor het bereiken van bepaalde staatkundige doeleinden. Zo zocht het Wilhelminische Duitsland ‘een plaats onder de zon’ en meende het Engeland van Disraeli de wereld een weldaad te bewijzen door een Brits Imperium te bouwen. Door ras-, bloed-, en bodemtheorieën, maar ook door godsdienstig fundamentalisme kunnen beide vormen van nationalisme ontaarden in hyper-nationalisme. Dat nationalisme kenmerkt zich door een collectief bewustzijn van superioriteit, van minachting voor derden, van geroepen zijn om te heersen. Het nationaal-socialisme en islam-fundamentalisme zijn voorbeelden van een dergelijk doorgeschoten nationalisme, dat geneigd is geweld aan te wenden voor de verbreiding van het eigen, totalitaire gedachtengoed.

Welnu, naar mijn oordeel biedt een verenigd Europa de beste waarborg tegen elke vorm van hyper-nationalisme, óók als het gaat om hyper-nationalistische bedreigingen van elders. Voorts was het Vlaams nationalisme vooral emancipatorisch van aard en staat het voor de keuze óf voort te gaan op de weg naar federalisering van België óf aansluiting te zoeken bij Nederland. En ten slotte verdedig ik de stelling dat autonoom-nationalistische strevingen ook een verenigd Europa zullen belasten met spanningen, waaraan Vlaanderen en Nederland enkel het hoofd kunnen bieden door hereniging in één staatsverband. Of Vlaanderen en Nederland zijn in de concurrentieslag met de grootmachten binnen Europa gedoemd de eigen belangen en de eigen cultuur volkomen te laten internationaliseren met het Engels als voer- en op den duur als moedertaal óf Vlaanderen en Nederland vormen samen één middelgrote mogendheid met een eigen identiteit en nationale cultuur-politieke doelstellingen.

Wegen naar hereniging

Voor het eerst sinds decennia trekken de Vlaams-Nederlandse betrekkingen ook in Nederland de aandacht. Deze belangstelling leidde al tot het opwarmen van een oud lijk als mogelijke belichaming van machtsvorming binnen het wordend Europa: de Benelux. Hoewel ik geneigd ben elk initiatief te omhelzen dat naar méér Vlaams-Nederlandse integratie kan leiden, aarzel ik niet de Benelux-weg als obsoleet en onbruikbaar te kwalificeren. De Benelux was een voortreffelijk voertuig in de overgansjaren naar de EEG, maar na het verdrag van Rome een loos chassis. Motor en brandstof waren overgedaan aan het EEG-wagenpark. De Benelux was primair een financieeleconomische constructie en verloor zijn grondslag bij de realisatie van de gemeenschappelijke markt. Bovendien zullen de Walen niets voelen voor een supranationale Benelux.

Uitermate belangrijk en urgent acht ik een weloverwogen en planmatige integratie van de Vlaamse en Nederlandse financieel-economische potenties, vooral ook die op het gebied van cultuur (media, uitgeverijen e.d.). Nu fuseren onze bedrijven maar raak, nemen ze over of worden ze overgenomen zonder eerst en vooral de krachten te combineren. Weinigen beseffen dat de leuze ‘Europa zonder grenzen in 1992!’ vooral door het Europese groot-kapitaal en Europese groot-industrieën gelanceerd werd, omdat zij weinig of geen kansen meer zagen voor expansie elders. Vooralsnog vormen de ondernemers de motor van de Europese eenwording en spelen andere belangen nauwelijks een rol. Het verdwijnen van de grenzen, ja zelfs het perspectief alleen al, leidt onherroepelijk tot een ingrijpende herschikking van kapitaal en arbeid met de factor arbeid als zwakke partij. Maar voorwaarde voor genoemde integratie van Vlaamse en Nederlands financieel-economische potenties lijkt me een staatkundige hereniging, waardoor de gemeenschappelijke belangen helder gedefinieerd kunnen worden én doelgericht behartigd in de Europese gremia. Vrees voor een Nederlandse dominantie kan deels weggenomen worden door ook Nederland te federaliseren. De Vlaams-Nederlandse Federatie zou dan bijvoorbeeld bestaan uit een of twee Vlaamse deelstaten, de deelstaat Holland (Provincies Noord- en Zuid-Holland plus een deel van Zeeland), de deelstaat N.O.-Nederland (Groningen, Friesland, Flevoland, Drenthe, Overijsel en Utrecht) en de deelstaat Zuid-Nederland (Gelderland, Brabant en Limburg). De bevoegdheden van de Vlaams-Nederlandse

Vlaams-Nederlandse hereniging. Zijn de eerste ministers G. Geens en R. Lubbers het daarover eens?

[p. 133]

Federatie blijven beperkt. De bondsrepubliek kan in veel opzichten als model dienen, zowel wat betreft de verdeling der bevoegdheden als staatkundige ordening en kieswet.

Deelstaatregering

De verleiding is groot om alle voordelen van een Vlaams-Nederlandse federatie op te sommen. Zo lijkt Nederland bestuurlijk volkomen vastgelopen in centralisme, bureaucratie en regelwoede. Pogingen tot decentralisatie slaan de provincies terecht over, maar de gemeenten hebben onvoldoende territorium. De hopeloos uitzichtloze discussies over gemeentelijke agglomeraties c.q. een vierde bestuurslaag bewijzen de onmacht. Decentralisatie naar deelstaten, waarvan de grenzen per referendum vastgesteld kunnen worden, lijkt aanzienlijk zinvoller en effectiever. Ook al omdat in het verenigde Europa de regio's dringend behoefte hebben aan een adequate en dus directe belangenbehartiging in Brussel. Een deelstaatregering kan dit gemakkelijker en beter dan een verzameling Haagse bureaucraten, provinciale bestuurders en gemeentelijke representanten.

Financieel-economisch gezien zijn Vlaanderen en Nederland complementair, waarbij Vlaanderen traditiegetrouw uitstekende verbindingen heeft met het Zuiden en Nederland met Oost en West. Sociaaleconomisch verschillen beide nauwelijks van elkaar en CDA en CVP moeten elkaar gemakkelijk kunnen vinden, evenals BSP en PvdA, hoewel de electorale vooruitzichten van de sociaal-democratie er op korte termijn niet beter op worden.

Kortom, het streven naar een Vlaams-Nederlandse Federatie dient boven aan de politieke agenda te komen omdat dit streven volstrekt legitiem was en blijft en bovendien een antwoord geeft op de grote uitdagingen van deze tijd. Tot die uitdagingen moet stellig gerekend worden het gevaar van onderschikking, van achterstelling door de grootmachten in een verenigd Europa. Internationalisering van Vlaanderen en Nederland zonder de mogelijkheid van ‘nationale’ politieke machtsvorming, eindigt onherroepelijk in horigheid aan derden én ... een verlate nationalistische reactie. Te laat wellicht!

Over de in de rubriek Forum opgenomen artikelen kan zeer verschillend worden gedacht. Reacties zijn welkom.