Neerlandia. Jaargang 95

[p. 86]

Fort Amsterdam en de eerste hospitaalapotheek op Curaçao
De Meesterwinkel
door Dr. A.M.G. Rutten

In hetzelfde jaar waarin de Hollanders onder leiding van Johan van Walbeeck Curaçao op de Spanjaarden veroverden (1634), werd met voortvarendheid de constructie van een fort aangepast. Om maritiemstrategische redenen kwam het verdedigingswerk dat aanvankelijk Het Kasteel of Nieuw Nederland werd genoemd, te liggen aan de mond van de voornaamste natuurlijke haven op de oostelijke landtong ofwel De Punt. De papiamentse benaming ‘Punda’ werd pas later toegepast op de zich ten Noorden van deze versterking in de 17e eeuw ontwikkelende stadskern van Willemstad.

Op het plein van het Fort in aanbouw vond Van Walbeeck een tijdelijk onderdak temidden van magazijnen en opgeslagen voorraden. Dakpannen en bewerkt hout, aangevoerd door de schepen Swol, Bontekoe en Salm werden verwerkt in pakhuizen en logies voor de dienaren van de Westindische Compagnie (WIC). Al begin september 1635 waren alle voedingsmiddelen opgeslagen in pakhuizen, de boekhouding opgezet en hadden de soldaten hun primitief onderdak verruild voor een met pannen overdekt logement. Daarna volgde het commandeurshuis met wapenmagazijn en kruitkelder. De bouw stagneerde echter herhaaldelijk omdat de enige timmerman het werk nauwelijks aankon en houtwerk, klinkers en ijzer ontbraken. Het eerste gouvernementshuis van hout, met magazijn beneden en woning boven, kwam waarschijnlijk in 1637/38 klaar (1,2,3). Verder kreeg de Compagnie haar pakhuis, het ‘West-Indisch Huys’, met twee verdiepingen en 24 ramen. De ruiten daarvoor moesten in 1639 nog besteld worden. Uit een verklaring van 1642 blijkt dat de directeur of gouverneur op de verdieping boven de hoofdpoort van het fort woonde. Dit is, afgezien van korte onderbrekingen, steeds zo gebleven.

Vier bastions op de hoeken

Van het aanvankelijke ontwerp van een vijfpuntig fort werd uit strategische overwegingen een der vijf punten afgesneden, zodat een irreguliere vierhoek ontstond met vier bastions op de hoeken. Het fort kreeg na de voorlopige benamingen al snel de naam Fort Amsterdam, naar de voornaamste en meest direct betrokken Kamer van de Compagnie. Omstreeks 1675 had het zijn huidige vorm, maar in de loop van de jaren, onder andere in 1735, 1756 en 1774, is er nog veel aan verbouwd (zie afbeelding).

Binnen het fort zelf bevond zich een aantal gebouwen, wapenkamer en regenbakken. Hier vonden ook de boekhouder, fiscaal, predikant, commandant van de militie, constabel en de beambte die belast was met de zorg voor de volksgezondheid, de chirurgijnmajoor, een onderkomen (4).

Fort Amsterdam ca. 1715.

De tweede chirurgijn of ondermeester moest zich tevreden stellen met een woning achter het fort, nabij het ziekenhuis.

Onder chirurgijn dient men niet de figuur van de hedendaagse chirurg te verstaan, maar de ouderwetse heelmeester. In vroeger eeuwen nam de universitair geschoolde doctor medicinae de inwendige geneeskunde waar, maar het heelkundige handwerk achtte hij nauwelijks fatsoenlijk en liet dit maar al te graag over aan de barbiers of chirurgijns. Tot hun taak behoorde naast het scheren ook het aderlaten, de wondbehandeling met uitwendige medicamenten, clysteren, steen- en breuksnijden en het openen van gezwellen en abcessen. Geneesmiddelen voor inwendige ziekten mochten zij niet toedienen. Wat de chirurgijns tekort kwamen aan theoretische kennis werd ruim vergoed door een praktische opleiding (5).

Was het de chirurgijns in het vaderland niet toegestaan zich bezig te houden met de geneeskunde, op de schepen en in de overzeese gebieden werd hun taak veelomvattender. Nadat zij als scheepsmeester met de schepen van de WIC of de Hollandse krijgsmacht waren gearriveerd, oefenden zij op de Benedenwindse Eilanden niet alleen de geneeskunde naast de heelkunde uit, maar fungeerden ze ook als apotheker en in later tijden soms als commandeur, rooimeester of kantonrechter. Een groot deel van de chirurgijns, door de WIC gecontracteerd, was van Duitse afkomst.

[p. 87]

"Venijnich fruyt"

Werk was er voor deze geneesheren, zowel aan boord als op Curaçao voldoende. De soldaten moeten het na de verovering niet gemakkelijk hebben gehad. Velen werden ziek door ongeschikte kleding en gemis aan persoonlijke hygiëne, sommigen door het eten van ‘venijnich fruyt’ ofwel de zoetgeurende maar toxische vrucht van de Manzalinaboom, anderen door ziekten als dysenterie, scheurbuik, pokken of gele koorts. Evenals de Spaanse en Portugese soldaten arriveerden de Hollanders op de Antillen en in Brazilië in barokuitrusting; oerdegelijk in Europa maar geheel ongeschikt voor een tropisch klimaat, waarbij onbelemmerde transpiratie een voorwaarde is voor het in stand houden van een goede gezondheid. Drinkwater moest aanvankelijk met emmers te voet van Careotabo (Koraal Specht) en Marie Pompoen naar het fort worden gehaald. Het lauwe en verontreinigde water dat uiteindelijk werd geserveerd vormde een bron van infectie. Pas na 1635 kreeg men de beschikking over een bootje om water te kunnen aanvoeren uit Pos Cabai en de Wasput (6). Verder schrijft Van Walbeeck dat in de beginperiode ook het gebrek aan bouwmaterialen een directe bedreiging vormde voor de volksgezondheid, want ‘...soo wij niet eenige oude seylen mede en hebben, men waarlyck (niet weet) hoe men de soldaten onder dack zal brengen... nu de regen maanden aencomen die... grote sieckten sullen causeren’. Tenslotte was de geneesmiddelvoorziening in de overzeese bezittingen voor de Bewindhebbers in het vaderland een sluitpost, die al vlug voor bezuiniging in aanmerking kwam (7).

Tot 1644 was er op Curaçao slechts één chirurgijn aanwezig, daarna werd een tweede aangesteld. Later, toen de slavenhandel een grote omvang bereikte, werd bovendien een drietal doctores medicinae benoemd. In 1670 was dat Dr. Gualterus Schagen, in 1688 Dr.

Plattegrond van Fort Amsterdam met hospitaal-apotheek ca. 1745.

Dionysius van der Sterre en omstreeks 1700 dr. Laurentiu Rudolph Horst (8).

De zorg van de Compagniesgeneesheren strekte zich ook uit tot de gouverneur, want de gewonde en zieke Peter Stuyvesant werd in 1644‘...wegens de certificatie ende verclaringen van de barbiers’ naar Nederland gezonden, omdat het in zijn geval ‘...tott geen cure ende volcomen genezinge can gebracht worden in deese warme ende heete landen’ (9).

Moest de chirurgijn zich op Curaçao aanvankelijk tevreden stellen met een provisorische praktijkruimte in het fort, al spoedig schijnt men begonnen te zijn met de bouw en inrichting van een ‘sieckenhuys’ annex apotheek.

Van Walbeeck moet door zijn studie in de wis- en natuurkunde aan de Leidse Universiteit omstreeks 1627 (10), het nut van een hospitaal voor een goede medische verzorging reeds hebben onderkend, maar de bouw daarvan heeft hij niet meegemaakt.

Meesterwinkel

Hoewel wij kunnen aannemen dat al vrij spoedig na de verovering van Curaçao door de Nederlanders de aflevering van geneesmiddelen bij de chirurgijn in het fort plaatsvond, wordt het bestaan van een dergelijke Compagnies-apotheek of Meesterwinkel’ pas duidelijk als Curaçao het centrum wordt van de slavenhandel. Een goed inzicht in de gang van zaken rond het hospitaal wordt belemmerd, doordat de archieven van de oude WIC over de jaren 1634-1674 zeer incompleet zijn. Het staat echter vast dat, evenals de Oostindische Compagnie omstreeks 1640 in haar Casteel Batavia de beschikking had over een Chirurgijnswinckel of ‘Medicinale Winckel’, men op Curaçao omstreeks 1675 een ‘Meesterwinkel’ van de Westindische Compagnie kende. Met de oprichting daarvan, waarschijnlijk in de bestuursperiode van directeur Jan Doncker (1673-1679) werd het fundament gelegd voor de Hollandse invloed op de gezondheidszorg (11). Van deze eerste militaire hospitaalapotheek ‘agter het Fort’ werd tot op heden in de literatuur geen melding gemaakt. Op grond van de informatie uit de archieven van de WIC, rekeningen van geleverde houtwaren en oude kaarten uit de jaren veertig en vijftig van de 18e eeuw (12,13) kunnen wij echter trachten tot een reconstructie te komen, zoals die in de afbeelding bij dit artikel is weergegeven.

Hospitaal en meesterwinkel moeten gelegen zijn geweest in een gebouw van 15-20 meter lang, dat zich zuidelijk achter het fort Amsterdam bevond en van de zeekant was afgeschermd door de negerhuizen. Het gebouw was hoogst waarschijnlijk van hout opgetrokken. Rekeningen uit 1695, 1697 en 1699 maken melding van houtleveranties voor een ‘combuys’, een tafel en kasten voor de meesterwinkel. Oostelijk gelegen van dit hospitaal-apotheek complex bevond zich volgens een kaart uit 1754 ook het ‘pockhuys’. Op een rekening uit 1698 wordt echter nog gesproken over ‘Het pockhuys aan de Overzijde’ (14). In 1699 werd ook hout geleverd voor het maken van ‘sweetbancken’ in de ‘Cortegart’, dit is een verbastering van Corps de Guarde: ruimten onder de torens die onder andere dienden tot logement van de troepen en tevens als

[p. 88]

‘sweethuys’. Pockhuys zowel als sweethuys speelden een rol in de behandeling van syfilislijders.

Werd het aantal in het hospitaal op te nemen patiënten te groot, dan nam men zijn toevlucht tot een huurhuis, dat als noodhospitaal werd ingericht... Zo kwamen in 1737 met het konvooischip Ter Meer ongeveer 80 zieke soldaten aan, waarvan er vijftig werden gehuisvest op de Overkant of Otrabanda, omdat men hen niet kon onderbrengen in het forthospitaal (15).

De zorg voor de bereiding en afgifte van medicijnen in de meesterwinkel lag in handen van de slavendokter en, vanaf de jaren veertig van de 18e eeuw, van de chirurgijns. De benodigde geneesmiddelen werden door Amsterdam op aanvraag van de meesterwinkel verzonden naar Curaçao. Door de lange zeereis en ondoelmatige verpakking kwamen ze maar al te vaak in bedorven toestand aan, wat een regen van klachten aan de bewindhebbers tot gevolg had. Daarom stelde Dr. Horst in 1707 voor een laboratorium in te richten bij de meesterwinkel ‘...waarin drie a vier oovens om te distilleeren, steenen retorten met glaazen recipienten, smeltkroezen, decoctumketel, pleisterpannen en een partij kleine vlasjes en potten...’, zodat hij zelf een aantal samengestelde middelen zou kunnen maken. Wat er op dat verzoek is beslist door de bewindhebbers, is niet gebleken.

De meesterwinkel was belast met de farmaceutische verzorging, aanvankelijk van de zieke en gewonde bedienden en militairen, maar al spoedig daarna van de slaven van de WIC. Bovendien zien we in het begin van de 18e eeuw dat geneesmiddelen worden afgeleverd aan de chirurgijns op de belangrijkste Compagniesplantages: Hato, Rooy Canario, Coraal Tabacq, Lelienberg, Piscadera en Duyvelsklip, aan fort Beekenburg op Caracasbaai, aan slavenschepen die uit Afrika terugkwamen en aanvulling van hun scheepsmedicijnkist behoefden, of aan de chirurgijn op Bonaire.

Honderd jaar later blijkt het hospitaal, volgens de kaart van H.J. Abbring (6) iets naar Noordoostelijke richting te zijn opgeschoven. Het moet toen nog nauwelijks in gebruik zijn geweest, want in het begin van de 19e eeuw behielp men zich al met gehuurde huizen op plantage De Wilde en Waterloo. In 1853 had het hospitaal in het fort voorgoed afgedaan met de bouw en oplevering van het militaire hospitaal op Mundo Nobo (16).

Literatuur

1.	GROL, G.J. VAN: De grondpolitiek in het West-Indisch domein der Generaliteit; een historische studie. 3 dln. Algemene Landsdrukkerij, 's Gravenhage 1934 (1): 119.
2.	LAET, JOANNES DE: Laerlyck verhael van de verrichtingen der geoctroyeerde West-Indische Compagnie 1634-1636. Uitg. S.P. l'Honore Naber en J.C.M. Wamsinck. Nijhoff, 's Gravenhage 1937 (IV): 183.
3.	MEETEREN, N.: De oude vestingwerken, forten en batterijen van Curaçao. Willemstad 1951: 73.
4.	HAMELBERG, J.H.J.: De Nederlanders op de West-Indische eilanden. De Bussy, Amsterdam 1801. Herdruk Emmering, Amsterdam 1979: 175, 179-181.
5.	VAN ANDEL, M.A.: Chirurgijns, vrije meesters, beunhazen en kwakzalvers. P.N. van Kampen, Amsterdam 1946: 71.
6.	HARTOG, J.: Geschiedenis van de Nederlandse Antillen. Dl. 3 Curaçao: Van kolonie tot autonomie. 2 dln. De Wit, Aruba 1961: 201, 653a.
7.	RUTTEN, A.M.G.: Van meesterwinkel tot botica. Drie eeuwen farmacie op de nederlandse Antillen. Pharm. Weekblad 126; 1991.
8.	RUTTEN, A.M.G.: Ziekten en geneesmiddelen op Curaçao in de eerste helft van de achttiende eeuw. Pharm. Weekblad 125; 1990: 246.
9.	SCHILTKAMP, J.A.: Bestuur en rechtspraak in de Nederlandse Antillen ten tijde van de West-Indische Compagnie. In: Honderd jaar codificatie in de Nederlandse Antillen. S. Gouda, Arnhem 1969: 137.
10.	Gedenkboek Nederland-Curaçao 1634-1934. De Bussy, Amsterdam 1934: 29.
11.	RUTTEN, A.M.G.: Nederlandse invloed in de historie van de Curaçaose gezondheidszorg 1634-1900. Pharm. Weekblad 126. 1991.
12.	OZINGA, M.D.: De monumenten van Curaçao in woord en beeld. Stichting monumentenzorg Curaçao. Staatsdrukkerij, 's Gravenhage 1959: passim.
13.	Algemeen Rijksarchief, 's Gravenhage. Kaartenafdeling VEL Curaçao 1443, 1446, 1447, 1454.
14.	Archief Westindische Compagnie 566; 1700: 112 Reeckening van houtwaeren van den jaere 1693-1700.
15.	Archief Westindische Compagnie 1156; 1737: 84.
16.	RUTTEN, A.M.G.: Apothekers en Chirurgijns. Gezondheidszorg op de Benedenwindse Eilanden van de Nederlandse Antillen in de 19e eeuw. Van Gorcum, Assen 1989.