Neerlandia. Jaargang 94

[p. 140]

Het andere Nederlands: het Afrikaans

In Europa vinden we binnen het Nederlands taalgebied 21 miljoen mensen: samen vormen ze één van de twee Nederlandse taalgemeenschappen. De tweede vinden we in Zuid-Afrika plus Namibië, waar minstens 5 miljoen mensen de tweede soort Nederlands spreken: Afrikaans. Van die vijf miljoen mensen is ruim de helft blank en de rest voornamelijk kleurling. Dat Europese en dat Afrikaanse Nederlands vormen samen een tweeëiige tweeling.

Het gaat om kinderen van één vader, en moeder: voornamelijk 17e-eeuws Hollands en de toen gebruikelijke teksttraditie. Onder ‘normale’ omstandigheden zouden de Afrikaners en de kleurlingen vrijwel het Europese Nederlands gesproken hebben, zoals de Amerikanen vrijwel het Europese Engels hanteren. Maar doordat relatief maar zo weinig Nederlanders na Jan van Riebeeck in Zuid-Afrika gingen wonen, te midden van zo'n overweldigende hoeveelheid mensen met sterk afwijkende talen, is dat Nederlands bij z'n overneming door vreemdelingen, sterk gewijzigd, zeg maar: vereenvoudigd.

Ek het gekom, hy het gebly hebben de ‘ingewikkelde’ Nederlandse vervoeging vervangen, zoals de ingewikkelde Latijnse in het tegenwoordige Frankrijk gekreoliseerd werd tot - uiteindelijk - het moderne Frans. De onvoltooid verleden tijd uit het Europese Nederlands is grotendeels verdwenen: ik kwam en hij bleef zijn vervangen door de vormen ik ben gekomen en hij is gebleven, maar bovendien zijn de meeste voltooide deelwoorden regelmatig geworden, net als bij ons in de kindertaal: ek het gekom, et het gebly. Om die reden wekt het Afrikaans bij ons herinneringen daaraan, maar taalkundigen weten dat er geen kinderlijke en volwassen, geen mooie en lelijke talen bestaan, evenmin als groene of paarse. Zelfs dialekten zijn eigenlijk doodgewone talen. Een afschuwelijk plat en vulgair dialekt als het Amsterdams of het Antwerps is dus taalkundig evenveel waard als Grieks of Engels of Japans.

Een stukje Afrikaans

Wijlen professor J. du P. Scholtz heeft een leerzaam boekje over Wording en ontwikkeling van Afrikaans geschreven (Uitgewery Tafelberg, Waalstraat 28, Kaapstad), dat ik alle lezers van Neerlandia van harte aanbeveel. Daarin staat o.a. de zin: ‘Wat Afrikaans as kerktaal en Bybelvertaling betref, was die kongres dit nie met die wense van ds. S.J. du Toit eens nie, omdat gevoel is dat die Bybelvertaling nie van die kongres nie, maar van die kerk moes uitgaan’ (blz. 12). Wat laat zo'n zin ons zien?

Als eerste feit valt op dat onbeklemtoonbare vormen uit het ABN hier vervangen zijn door beklemtoonbare: de is die en het persoonlijk voornaamwoord het is dit. Bovendien is het lidwoord het, met de bijbehorende voornaamwoorden dit en dat verdwenen, en vervangen door die, resp. hierdie en daardie. Hierdie boek is van my en daardie skrifte is van jou. Is en niet zijn, want ook het verschil in getal (en persoon) bij de persoonsvormen is verdwenen. Het Afrikaans is daarin nog een stukje verder gegaan als het Engels, dat enkel voor de derde persoon enkelvoud nog een uitgang kent (-s); het zegt ek is, jy is, hy is, ons is, julle is en hulle is.

Intussen zien we dat er ook nog een naamval gesneuveld is in het Afrikaans, maar daarvoor had het Zeeuws het voorbeeld gegeven: wij is ons geworden. In het Zuidafrikaanse volkslied staat: ‘Ons sal antwoord op jou roepstem’.

Waarvandaan komt het Afrikaans?

Terwijl al die vereenvoudigingen dus het gevolg zijn van taaloverneming door vreemdelingen, is de Afrikaanse woordenschat in hoofdzaak gelijk aan die van het Algemeen Beschaafd Hollands uit de 17e en 18e eeuw. In tegenstelling tot het ABN dat wat andere wegen opgegaan is, treffen ons zeker drie overeenkomsten tussen de twee eerstgenoemde talen:

1.	ze bevatten veel en veel meer Franse leenwoorden als het ABN. Murasie ‘ruïne’, paaiement ‘afbetaling’ en konsolasie ‘troost’ zijn voorbeelden. Sinds de 18e eeuw zijn duizenden leenwoorden uit het Frans in het ABN gelukkig weer verdwenen. Dat verdwijningsproces gaat nog steeds door;
2.	ze bevatten veel meer Noordhollandse woorden; voorbeelden zijn feil ‘dweil’, baljaar ‘lawaai maken’ en het ‘heeft’;
3.	ze bevatten veel meer nu verdwenen oude beschaafd-Hollandse woorden: vleis ‘vlees’, bul ‘stier’, vars ‘vers’ en nuuw ‘nieuw’.

Het Afrikaans is voor de kennis van het oude Hollands van het allergrootste belang: het heeft woorden bewaard die bij ons waarschijnlijk zelfs al meer als twee eeuwen uitgestorven zijn: dusketyd bv. ‘dezelfde tijd’, of oomblik ‘ogenblik’.

Om misverstand te voorkomen: het Afrikaans is geen diepgevroren 18eeeuws Hollands, maar in z'n woordenschat bewaart het een aantal dingen die in Holland zelf waarschijnlijk nergens meer aan te treffen zijn. Tot besluit noem ik nog één hele merkwaardige vorm: het onderschikkend voegwoord lat, dat waarschijnlijk nergens in taal of tekst in die provincie bewaard is, leeft volop voort in het Afrikaans: ek weet lat (dat) hy kom.

[p. 141]

Belang van de studie van het Afrikaans

De laatste twintig jaar is de studie van het Afrikaans in Nederland heel sterk achteruitgegaan vanwege heel begrijpelijke politieke emoties. Die speelden ook toen Nederlanders na de oorlog de studie van het Duits wilden afschaffen. Gelukkig is dat laatste niet gebeurd: een goed beleid kenmerkt zich doordat het niet emotioneel, maar verstandelijk gebaseerd is. Maar helaas hebben die emoties het wél gewonnen bij de studie van het Afrikaans in Nederland en in Vlaanderen.

Die zware beleidsfout moeten we zo vlug mogelijk herstellen. Ondanks de onmenselijkheden in communistisch China en - vroeger - in de Sowjetunie, zijn Chinees en Russisch gelukkig studievlakken aan onze universiteiten gebleven. De studie van het Afrikaans heeft speciaal voor neerlandisten natuurlijk grote waarde als die van een tweelingtaal, maar bovendien voor onze kennis van processen van taalmenging. Elke taal is een mengtaal, maar de mengprocessen zijn dikwijls zo oud, dat de ingrediënten nauwelijks nog terug te vinden zijn. Bij het Afrikaans is dat gedeeltelijk wél mogelijk. Binnen de Nederlandse dialektkunde, binnen onze tekstkunde en binnen de Algemene taalkunde is kennis van het Afrikaans dus erg belangrijk.

Belang van de studie van het Nederlands voor Afrikaners

Juist omdat Afrikaners en Nederlanders een gemeenschappelijke oorsprong hebben, moeten ze samen het gemeenschappelijke deel van hun kultuur koesteren: dat erfdeel loopt van het begin van onze beschaving tot - zeg maar - ongeveer het begin van onze eeuw. Hooft en Huygens, Tromp en de Ruyter, Rembrandt en Rubens, en zelfs Hadewijch en de Reynaert zijn gemeenschappelijk kultuurbezit. Jonge begaafde Afrikaanse afgestudeerden moeten opnieuw massaal naar Nederland en Vlaanderen kunnen komen, zonder de uitwassen van een zeker soort modern fundamentalisme dat de vrije wetenschapsbeoefening meent te kunnen verhinderen. Een wetenschappelijke boycot is een blijk van verstandsverduistering door emoties. Gelukkig begint het nu een beetje te dagen.

Ik geef toe: het verschijnsel is algemeen-menselijk. We kennen het uit Iran, uit de vroegere Sowjet-unie en zelfs uit Zuid-Afrika zelf, waar de studie van het Nederlands aan het afnemen was op emotionele gronden. Vroeger moest elke middelbare scholier daar voor z'n eindeksamen twee Nederlandse romans gelezen hebben, nu nog maar één. Zal ook dat laatste boek van die scholen verdwijnen? Niet als het verstand ook daar de emoties weer gaat beheersen.

P.C. Paardekooper